پادکست آموزش همگانی
فیلم آموزش همگانی
خلاصه
روز جهانی پاتولوژی: شناخت بیماری و سلامت
این مقاله متمرکز بر روز جهانی پاتولوژی است که هر سال در دومین چهارشنبه ماه نوامبر برگزار می‌شود تا نقش حیاتی آسیب‌شناسان و آزمایشگاه‌ها در سلامت جهانی را برجسته سازد. متن تعریف می‌کند که پاتولوژی مطالعهٔ علت و مکانیسم بیماری‌ها است و زیربنای بیش از هفتاد درصد تصمیمات درمانی در جهان به شمار می‌رود. این رشته شامل شاخه‌های کلیدی مانند پاتولوژی تشریحی، بالینی، مولکولی و دیجیتال است و در تشخیص دقیق سرطان‌ها و بیماری‌های عفونی نقشی محوری ایفا می‌کند. همچنین، متن به چالش‌های جهانی مانند کمبود نیروی کار متخصص و اهمیت سرمایه‌گذاری در آموزش این حوزه تأکید می‌ورزد و آیندهٔ آن را در گروی فناوری‌های نوین از جمله هوش مصنوعی و پاتولوژی دیجیتال می‌داند.
روز جهانی پاتولوژی
بزرگداشت نقش حیاتی آسیب‌شناسان در سلامت جهانی
هر سال در دومین چهارشنبه ماه نوامبر، جامعهٔ علمی و پزشکی جهان روز جهانی پاتولوژی (International Pathology Day) را جشن می‌گیرد. این روز فرصتی است برای یادآوری نقش حیاتی پاتولوژی در سلامت انسان و برای قدردانی از همهٔ آسیب‌شناسان، کارشناسان آزمایشگاه و پژوهشگرانی که در سکوت و دقت، پایه‌های تشخیص پزشکی را می‌سازند.
شعار امسال با تمرکز بر «نیروی کار جهانی پاتولوژی»، اهمیت سرمایه‌گذاری در آموزش، توسعه و حمایت از نیروهای تخصصی این حوزه را یادآور می‌شود — زیرا هیچ نظام سلامت موثری بدون آزمایشگاه‌های قوی و پاتولوژیست‌های کارآمد امکان‌پذیر نیست.
پاتولوژی چیست؟
پاتولوژی شاخه‌ای از پزشکی است که به مطالعهٔ علت، ماهیت و مکانیسم ایجاد بیماری‌ها می‌پردازد. این واژه از ریشهٔ یونانی pathos (به معنی رنج) و logos (به معنی شناخت) گرفته شده است و در واقع یعنی «شناخت بیماری».
پاتولوژی حلقهٔ اتصال علوم پایه و بالینی است؛ دانشی که یافته‌های آزمایشگاهی و میکروسکوپی را به تصمیم‌های درمانی در بالین تبدیل می‌کند. از دید بالینی، بیش از ۷۰ درصد تصمیمات درمانی در جهان بر پایهٔ نتایج پاتولوژی گرفته می‌شود.
تاریخچهٔ روز جهانی پاتولوژی
روز جهانی پاتولوژی نخستین بار در سال ۲۰۱۴ میلادی به ابتکار کالج سلطنتی آسیب‌شناسان بریتانیا (Royal College of Pathologists) برگزار شد. هدف از این اقدام، افزایش آگاهی عمومی دربارهٔ نقش پاتولوژی در زندگی روزمره و سلامت جهانی بود.
از آن زمان، هر سال انجمن‌های علمی و بیمارستان‌های سراسر جهان در این روز برنامه‌هایی آموزشی و فرهنگی برگزار می‌کنند. موضوعات سالانه حول محورهایی مانند «پاتولوژی برای مردم»، «نوآوری در تشخیص»، «پاتولوژی و عدالت سلامت» و امسال «نیروی کار جهانی پاتولوژی» می‌چرخند.
شاخه‌های اصلی پاتولوژی
پاتولوژی مجموعه‌ای از شاخه‌های تخصصی است که با همکاری، چرخهٔ تشخیص بیماری را کامل می‌کنند:
- پاتولوژی تشریحی (Anatomic Pathology): شامل مطالعهٔ بافت‌ها و اندام‌ها از طریق بررسی میکروسکوپی نمونه‌های بیوپسی یا جراحی. زیرشاخه‌های آن عبارت‌اند از هیستوپاتولوژی، سیتوپاتولوژی و پاتولوژی قانونی.
- پاتولوژی بالینی (Clinical Pathology): به بررسی مایعات بدن مانند خون، ادرار و مایع مغزی نخاعی می‌پردازد. این شاخه شامل بیوشیمی، هماتولوژی، میکروب‌شناسی و ایمنولوژی است.
- پاتولوژی مولکولی (Molecular Pathology): به مطالعهٔ ژن‌ها و مولکول‌ها برای تشخیص بیماری‌های ژنتیکی و سرطان‌ها می‌پردازد.
- پاتولوژی دیجیتال (Digital Pathology): از فناوری تصویربرداری و هوش مصنوعی برای تحلیل اسلایدهای بافتی استفاده می‌کند و امکان تشخیص از راه دور را فراهم می‌سازد.
نقش پاتولوژی در تشخیص و درمان
پاتولوژی ستون فقرات نظام سلامت است. هیچ درمان مؤثری بدون تشخیص دقیق ممکن نیست. پزشکان جراح، انکولوژیست‌ها، متخصصان عفونی و پزشکان عمومی همگی برای تصمیم‌گیری درمانی به گزارش‌های پاتولوژی متکی‌اند.
- تشخیص قطعی سرطان‌ها از طریق بررسی نمونه‌های بافتی.
- تعیین نوع، گرید و مرحلهٔ تومور برای انتخاب درمان هدفمند.
- شناسایی میکروارگانیسم‌ها در بیماری‌های عفونی.
- پایش عملکرد کلیه، کبد و غدد درون‌ریز از طریق آزمایش خون.
- تشخیص بیماری‌های خودایمنی و متابولیک.
- شناسایی ویروس‌ها در همه‌گیری‌هایی مانند کووید-۱۹ از طریق PCR.
بر اساس گزارش سازمان جهانی بهداشت (WHO)، بیش از ۹۵٪ موارد تشخیص سرطان در جهان بر پایهٔ بررسی‌های پاتولوژی انجام می‌شود.
پاتولوژیست کیست؟
پاتولوژیست پزشکی است که پس از طی دورهٔ تخصصی، در تفسیر یافته‌های میکروسکوپی و آزمایشگاهی مهارت دارد. پاتولوژیست‌ها اغلب پشت صحنه فعالیت می‌کنند، اما نتیجهٔ کار آن‌ها مستقیماً بر سرنوشت بیماران اثر دارد.
آن‌ها با پزشکان دیگر همکاری نزدیک دارند و پاسخ نهایی را دربارهٔ ماهیت ضایعات بافتی یا سلولی ارائه می‌دهند. بسیاری از درمان‌های سرطان یا پیوند اعضا بدون نظر نهایی پاتولوژیست قابل انجام نیست.
پاتولوژی در ایران
در ایران، آموزش و خدمات پاتولوژی سابقه‌ای نزدیک به یک قرن دارد. نخستین دوره‌های آموزش آسیب‌شناسی در دههٔ ۱۳۲۰ شمسی در دانشکده پزشکی دانشگاه تهران آغاز شد. امروزه، بیش از ۲۵ مرکز دانشگاهی در کشور برنامه‌های تخصصی پاتولوژی را ارائه می‌دهند.
انجمن آسیب‌شناسان ایران با همکاری وزارت بهداشت و دانشگاه‌های علوم پزشکی، نقش مهمی در ارتقای کیفیت خدمات و آموزش ایفا کرده است. با وجود این پیشرفت‌ها، کشور همچنان با کمبود نیروی انسانی متخصص و تجهیزات مدرن روبه‌روست.
در بسیاری از بیمارستان‌های دولتی، پاتولوژیست‌ها با حجم بالای نمونه‌ها مواجه‌اند و در برخی مناطق محروم، خدمات پاتولوژی تنها در مراکز استانی در دسترس است. گسترش پاتولوژی دیجیتال و شبکه‌های تشخیص از راه دور می‌تواند به رفع این نابرابری کمک کند.
نقش آزمایشگاه‌ها در سلامت عمومی
آزمایشگاه‌ها قلب تپندهٔ نظام سلامت‌اند. در همه‌گیری کووید-۱۹، آزمایشگاه‌های پاتولوژی نقشی تعیین‌کننده در تشخیص و مهار بیماری داشتند.
- غربالگری سرطان دهانه رحم و پستان.
- شناسایی موارد مقاومت دارویی در میکروب‌ها.
- کنترل کیفیت خون‌های اهدایی.
- بررسی علل مرگ در پزشکی قانونی.
به‌گفتهٔ WHO، دسترسی به خدمات آزمایشگاهی استاندارد، یکی از شاخص‌های عدالت سلامت است.
فناوری‌های نو و آیندهٔ پاتولوژی
تحول دیجیتال، چهرهٔ پاتولوژی را دگرگون کرده است. اسکنرهای پیشرفتهٔ اسلاید و سامانه‌های مبتنی بر هوش مصنوعی، اکنون قادرند الگوهای سلولی را تشخیص دهند و به پاتولوژیست در شناسایی زودهنگام بیماری‌ها کمک کنند.
پاتولوژی دیجیتال همچنین همکاری بین‌المللی را گسترش داده است؛ به‌طوری که متخصصان از کشورهای مختلف می‌توانند هم‌زمان بر روی یک نمونه کار کنند.
پاتولوژی مولکولی و ژنومیک نیز در خدمت پزشکی شخصی‌سازی‌شده (Personalized Medicine) قرار گرفته‌اند؛ یعنی درمان هر بیمار بر اساس ویژگی‌های ژنتیکی و مولکولی خودش طراحی می‌شود.
چالش‌های جهانی و کمبود نیروی کار
بر اساس گزارش سال ۲۰۲۴ RCPath، در سطح جهان حدود ۴۰ درصد کمبود نیروی متخصص پاتولوژی وجود دارد. در برخی کشورهای کم‌درآمد، تنها یک پاتولوژیست برای هر یک میلیون نفر جمعیت فعال است.
این کمبود باعث تأخیر در تشخیص بیماری‌ها و کاهش کیفیت خدمات درمانی می‌شود. شعار امسال «نیروی کار جهانی پاتولوژی» بر این واقعیت تأکید دارد که توسعهٔ نظام‌های سلامت، بدون تقویت آموزش و حمایت از پاتولوژیست‌ها ممکن نیست.
پاتولوژی و آموزش عمومی
یکی از اهداف روز جهانی پاتولوژی، ارتقای آگاهی مردم دربارهٔ اهمیت آزمایش‌ها و تشخیص‌های دقیق است. بسیاری از بیماران ارزش واقعی گزارش‌های پاتولوژی را نمی‌دانند، در حالی که همان برگهٔ گزارش، مسیر درمان را تعیین می‌کند.
آموزش همگانی در زمینهٔ انجام منظم آزمایش‌های غربالگری، رعایت شرایط نمونه‌گیری صحیح و پیگیری نتایج آزمایش می‌تواند به تشخیص زودهنگام و پیشگیری از بیماری‌ها کمک کند.
آیندهٔ پاتولوژی؛ پیوند علم و فناوری
پاتولوژی آینده مبتنی بر داده، دیجیتال و شبکه‌ای خواهد بود. الگوریتم‌های یادگیری عمیق قادر خواهند بود میلیون‌ها تصویر بافتی را در چند ثانیه تحلیل کنند و الگوهای نادر را شناسایی نمایند.
در کنار آن، ارتباط میان بانک‌های دادهٔ جهانی و ملی، به کشف نشانگرهای جدید بیماری‌ها کمک خواهد کرد. همکاری بین پاتولوژیست‌ها، متخصصان داده و مهندسان زیستی، افق تازه‌ای از پزشکی دقیق و انسانی را می‌گشاید.
پیام روز جهانی پاتولوژی
در روز جهانی پاتولوژی، باید به یاد داشته باشیم که هر آزمایش خون، هر اسلاید بافتی و هر تشخیص دقیق، نتیجهٔ تلاش بی‌وقفهٔ گروهی از انسان‌های متخصص است که شاید کمتر دیده شوند اما نقشی حیاتی در نجات جان بیماران دارند.
پاتولوژی یعنی دیدن آنچه دیگران نمی‌بینند — دانشی که زندگی‌ها را نجات می‌دهد، پیشرفت پزشکی را ممکن می‌سازد و پایهٔ عدالت سلامت در جهان است.
References
- Royal College of Pathologists (UK). International Pathology Day 2025: The Global Pathology Workforce.
- World Health Organization (WHO). Laboratory Medicine and Health Systems: Global Report 2024.
- Centers for Disease Control and Prevention (CDC). Role of Laboratories in Public Health. 2023.
- The Lancet. The Future of Pathology: Digital and Molecular Approaches. 2023.
- National Library of Medicine (U.S.). Pathology Overview. Updated 2024.
- Mayo Clinic. Pathology and Laboratory Medicine. Accessed 2025.
- MedlinePlus. Pathology Tests and Results.
- Iranian Society of Pathology. History and Development of Pathology in Iran. 2022.
- MedlinePlus: Public health information platform provided by the National Library of Medicine (NLM) and is part of the National Institutes of Health (NIH).
این مطلب با سردبیری دکتر اکبر نیک‌پژوه، متخصص پزشکی پیشگیری و اجتماعی، استاد دانشگاه علوم پزشکی برای استفاده در وب‌سایت بیمارستان تهیه شده است.
لطفاً به یاد داشته باشید که پزشکی و سلامت همواره دانشی رو به کمال است. ضمن استفاده از مطالب علمی این بسته آموزشی، توصیه‌های سلامتی و درمانی ویژه خودتان را از پزشکان معالجتان دریافت کنید.
سلب مسئولیت: مطالب ارائه‌شده صرفاً جهت اطلاع‌رسانی و افزایش آگاهی عمومی تهیه شده و جایگزین توصیه‌ها و دستورات پزشکی فردی نبوده و لازم است در هر مورد از دستورات پزشک معالج پیروی کرد و با پزشک معالج مشورت نمود.
تندرستی و سلامتی کامل شما آرزوی ماست.
