این مقاله به بررسی جزئیات و ملاحظات بالینی واکسن‌های فلج اطفال می‌پردازند و تأکید می‌کنند که برنامه جهانی ریشه‌کنی فلج اطفال از سال ۱۹۸۸ آغاز شده و به کاهش چشمگیر موارد بومی انجامیده است. واکسن‌های فلج اطفال به دو نوع خوراکی (OPV)، که حاوی ویروس زنده ضعیف‌شده است، و تزریقی (IPV)، که حاوی ویروس غیرفعال‌شده است، تقسیم می‌شوند. یکی از متون بر دستورالعمل‌های تجویز واکسن خوراکی در ایران، از جمله دوز بدو تولد و ملاحظات مربوط به اسهال یا استفراغ پس از مصرف، تمرکز دارد. متون همچنین موارد منع مصرف واکسن خوراکی را برای گروه‌های خاصی مانند افراد بالای ۱۸ سال، زنان باردار، افراد مبتلا به نقص ایمنی یا کسانی که در تماس خانگی با افراد دارای نقص ایمنی هستند، مشخص کرده و توصیه می‌کنند که در این شرایط از واکسن تزریقی استفاده شود. علاوه بر این، منبع دیگر به معرفی واکسن تزریقی به عنوان راهی برای پیشگیری از فلج اطفال می‌پردازد و اطلاعاتی درباره نحوه مصرف، تداخلات دارویی (مانند داروهای سرکوب‌کننده سیستم ایمنی) و عوارض جانبی احتمالی آن ارائه می‌دهد.
واکسن های فلج اطفال
برنامه جهانی ریشه کنی فلج اطفال در سال 1988 به تصویب مجمع جهانی بهداشت رسید. فعالیت های انجام شده منجر به کاهش تعداد کشورهای بومی فلج اطفال از 125 کشور در سال 1988 به 2 کشور (افغانستان و پاکستان) شده. ویروس فلج اطفال سه تیپ 1، 2 و 3 دارد. تیپ 2 وحشی در سال 2015 و تیپ 3 وحشی در سال 2019 ریشه کن شده اند و در حال حاضر تمام موارد گزارش شده ویروس وحشی فلج اطفال، تیپ 1 هستند.
در آذر ماه سال 1379 آخرین موارد فلج اطفال ناشی از ویروس وحشی تیپ 1 در ایران شناسایی و گزارش شد و از آن تاریخ تاکنون، ایران عاری از فلج اطفال است. واکسن های فلج اطفال شامل دو نوع خوراکی و تزریقی هستند.
واکسن فلج اطفال خوراکی
واکسن فلج اطفال خوراکی که در برنامه جاری ایمن سازی تجویز می شود، دو ظرفیتی و حاوی ویروس زنده ضعیف شده (سابین) تیپ 1 و 3 است.
واکسن های خوراکی تک ظرفیتی نیز موجود هستند ولی صرفا در موارد پاسخ به طغیان ویروس فلج اطفال و با تایید سازمان جهانی بهداشت تجویز می شوند.
واکسن خوراکی جدید تک ظرفیتی تیپ 2 در سردخانه مرکزی یونیسف نگهداری شده و صرفا در موارد طغیان پولیوویروس مشتق از واکسن تیپ 2 و با مجوز سازمان جهانی بهداشت، تجویز می شود.
قطره خوراکی فلج اطفال (نوبت صفر) باید در بدو تولد و هنگام خروج نوزاد از زایشگاه تجویز شود، اما اگر به هر دلیل، تجویز واکسن در آن زمان مقدور نباشد، باید در اولین فرصت ممکن، ترجیحا تا 7 روز پس از تولد و حداکثر تا روز سی ام تولد تجویز شود و بعد از آن، تجویز پولیو صفر ضرورتی ندارد.
تغذیه با هر نوع شیر، از جمله شیر مادر، با تجویز واکسن خوراکی فلج اطفال مغایرتی ندارد و لازم نیست که قبل یا بعد از خوراندن قطره، شیر قطع شود. در صورت استفراغ در کمتر از 30 دقیقه پس از دریافت قطره فلج اطفال، تجویز قطره باید تکرار شود.
اگر کودکی مبتلا به اسهال شدید باشد و همزمان قطره فلج اطفال به او تجویز شود، باید یک نوبت اضافی واکسن با فاصله حداقل یک ماه دریافت نماید.
قطره فلج اطفال خوراکی را می توان همزمان یا با هر فاصله ای از سایر واکسن های خوراکی و تزریقی (غیر فعال یا زنده ضعیف شده) تجویز کرد.
هر چند تجویز واکسن فلج اطفال خوراکی برای افراد بالای 18 سال بلامانع است، اما با توجه به بالاتر بودن احتمال بروز پولیومیلیت ناشی از واکسن (VAPP) به دنبال دریافت واکسن فلج اطفال خوراکی در بزرگسالان، توصیه می شود واکسیناسیون افراد بالای 18 سال با واکسن فلج اطفال تزریقی انجام شود. البته در موارد ضروری و اضطراری (مانند پاسخ به طغیان ویروس فلج اطفال)، تجویز واکسن فلج اطفال خوراکی برای این گروه سنی بلامانع است.
هر چند تجویز قطره فلج اطفال خوراکی در خانم های باردار ایمن است، ولی در صورت لزوم، بهتر است از واکسن فلج اطفال تزریقی استفاده شود.
تجویز قطره فلج اطفال خوراکی در کودکان مبتلا به عفونت HIV فاقد علامت یا با شرایط مطلوب و پایدار بالینی و سیستم ایمنی که به مدت حداقل 6 ماه، 4CD بیشتر یا مساوی 200 و بیشتر یا مساوی 15% در سن بالای 5 سال، یا 4CD بیشتر یا مساوی 15% در سن 5 سال و کمتر دارند، بلامانع است ولی در کودکان مبتلا به عفونتHIV با علامت یا 4CD 6 پایین ممنوع بوده و باید IPV تجویز شود.
درکودکان دچار نقص اولیه سیستم ایمنی، کودکان تحت درمان با داروهای پایین آورنده قدرت دفاعی بدن نظیر داروهای شیمی درمانی یا کورتیکواستروئیدها (در کودکان با وزن کمتر از 10 کیلوگرم، دریافت روزانه مساوی یا بیش از 2 میلی گرم به ازای هر کیلوگرم وزن بدن از پردنیزون یا معادل آن برای 14 روز یا بیشتر و در کودکان با وزن بیش از 10 کیلوگرم، دریافت روزانه مساوی یا بیش از 20 میلی گرم از پردنیزون یا معادل آن برای 14 روز یا بیشتر) و یا کودکان تحت درمان با اشعه و مبتلایان به لوسمی، لنفوم و سایر سرطان ها، استفاده از واکسن فلج اطفال خوراکی ممنوع بوده و به جای آن باید IPV تجویز شود.
در صورت بروز واکنش حساسیت شدید (مانند آنافیالکسی) به دنبال نوبت قبلی واکسن، تجویز دزهای بعدی همان واکسن ممنوع است.
در صورت سابقه نقایص سیستم ایمنی در فرزندان قبلی خانواده، لازم است تجویز واکسن های زنده مانند ب.ث.ژ و فلج اطفال خوراکی در بدو تولد و روتاویروس تا زمان بررسی شیرخوار و رد نقایص سیستم ایمنی به تعویق افتد .
در شیرخواران مادرانی که داروهای تغییر دهنده پاسخ بیولوژیک و آنتی بادی های منوکلونال در دوران بارداری دریافت کرده اند، تجویز واکسن های زنده مانند ب.ث.ژ، قطره خوراکی فلج اطفال و روتا ویروس تا دوازده ماه بعد از دریافت آخرین نوبت دارو توسط مادر ممنوع است.
تجویز واکسن خوراکی فلج اطفال در صورت حضور فردی با نقص اولیه یا اکتسابی سیستم ایمنی در منزل، ممنوع است و باید از IPV استفاده کرد. باید توجه داشت در موارد تولد نوزاد در تماس خانگی با فرد با نقص اولیه یا اکتسابی سیستم ایمنی، واکسن خوراکی فلج اطفال بدو تولد حذف شده و واکسیناسیون کودک با واکسن فلج اطفال تزریقی از 2 ماهگی شروع شده و نوبت های بعدی نیز با واکسن تزریقی ادامه پیدا می کند. در صورت تجویز نابجای واکسن فلج اطفال خوراکی، رعایت بهداشت دست ها و اجتناب از تماس نزدیک (از جمله تعویض پوشک کودک واکسینه) برای 4-6 هفته توصیه می شود.
در بیماران دچار آترزی مری که دارای گاستروستومی میباشند، بهتر است به جای واکسن فلج اطفال خوراکی، از واکسن تزریقی استفاده کرد.
واکسن فلج اطفال تزریقی
واکسن فلج اطفال تزریقی ، سه ظرفیتی و حاوی ویروس غیرفعال شده تیپ 1 و 2 و 3 است.
واکسن فلج اطفال تزریقی به صورت واکسن تک واحدی یا در ترکیب با سایر واکسن ها) هپاتیت ب، سه گانه و هموفیلوس آنفلوانزا ی تیپ ب( تولید شده است. در حال حاضر در برنامه کشوری ایمن سازی، واکسن تک واحدی موجود است. در صورت ادغام واکسن شش گانه در برنامه کشوری ایمن سازی، واکسن فلج اطفال تزریقی در قالب آن به کودکان تجویز خواهد شد.
یک سال پس از اعالم ریشه کنی جهانی فلج اطفال، واکسن فلج اطفال خوراکی طی یک برنامه زمان بندی قطع شده و واکسیناسیون با واکسن فلج اطفال تزریقی برای مدت طوالنی (حداقل 10 سال) ادامه خواهد داشت.
واکسن فلج اطفال تزریقی را می توان همزمان یا با هر فاصله ای از سایر واکسن های خوراکی و تزریقی (غیر فعال یا زنده ضعیف شده) از جمله واکسن فلج اطفال خوراکی تجویز کرد.
در صورت بروز واکنش حساسیت شدید (مانند آنافیالکسی) به دنبال نوبت قبلی واکسن، تجویز دزهای بعدی واکسن ممنوع است.
تزریقِ واکسنِ ویروسِ فلج اطفال
واکسنِ فلج اطفال (Poliovirus vaccine) تزریقی است که برای پیشگیری از عفونت‌های ویروسِ فلج اطفال به‌وسیلهٔ ارائه‌دهندهٔ خدماتِ سلامت به شما تزریق می‌شود. عفونتِ ویروسِ فلج اطفال می‌تواند به فلج اطفال منجر شود. فلج اطفال وضعیتی است که می‌تواند علائمِ گوناگونی ایجاد کند که جدی‌ترینِ آن‌ها فلج است. این واکسیناسیون معمولاً در دورانِ کودکی انجام می‌شود.
این دارو چیست؟
واکسنِ ویروسِ فلج اطفال خطرِ ابتلا به ویروسِ فلج اطفال (فلج اطفال) را کاهش می‌دهد. این دارو فلج اطفال را درمان نمی‌کند. امکان دارد پس از دریافتِ این واکسن همچنان به فلج اطفال مبتلا شوید، اما علائم ممکن است خفیف‌تر باشند یا مدتِ کمتری طول بکشند. این واکسن با کمک به دستگاهِ ایمنیِ شما برای یادگیریِ چگونگیِ مقابله با عفونتِ آینده عمل می‌کند.
این دارو ممکن است برای اهدافِ دیگری نیز به‌کار رود؛ اگر پرسشی دارید از ارائه‌دهندهٔ خدماتِ سلامت یا داروسازِ خود بپرسید.
پیش از مصرفِ این دارو باید چه چیزهایی را به تیمِ مراقبتِ خود بگویم؟
باید بدانند که آیا هر یک از این شرایط را دارید یا نه:
مشکلاتِ دستگاهِ ایمنی
عفونتِ همراه با تب
واکنشِ غیرمعمول یا آلرژیک به واکسنِ ویروسِ فلج اطفال، ۲-فنوکسی‌اتانول (2-phenoxyethanol)، فرمالدهید (Formaldehyde)، نئومایسین (Neomycin)، استرپتومایسین (Streptomycin)، پلی‌میکسین بی (Polymyxin B)، داروها، خوراکی‌ها، رنگ‌ها یا نگهدارنده‌های دیگر
باردار هستید یا قصدِ بارداری دارید
در حالِ شیردهی
این دارو را چگونه باید مصرف کنم؟
این واکسن درونِ عضله یا زیرِ پوست تزریق می‌شود. آن را تیمِ مراقبتِ شما تزریق می‌کند.
برای دستیابی به فایدهٔ کامل، این واکسن به ۳ نوبت نیاز دارد. برای زمانی‌که نوبتِ بعدیِ شما فرا می‌رسد، یک یادآور تنظیم کنید.
پیش از هر نوبتِ واکسیناسیون، یک نسخه از «برگه‌های اطلاعاتِ واکسن (Vaccine Information Statements)» به شما داده می‌شود. هر بار این برگه را با دقت بخوانید. این برگه ممکن است اغلب تغییر کند.
دربارهٔ مصرفِ این دارو در کودکان با تیمِ مراقبتِ خود صحبت کنید. در حالی‌که ممکن است این دارو برای کودکانِ ۶ هفته برای شرایطِ منتخب تجویز شود، اما احتیاط‌هایی برقرار است.
مصرفِ بیش‌ازحد: اگر فکر می‌کنید از این دارو بیش‌ازحد دریافت کرده‌اید، فوراً با مرکزِ کنترلِ مسمومیت (Poison control center) یا بخشِ اورژانس (Emergency room) تماس بگیرید.
توجه: این دارو فقط برای شماست. این دارو را با دیگران به‌اشتراک نگذارید.
اگر یک نوبت را از دست بدهم چه کنم؟
طبقِ دستور برای نوبت‌های پیگیری (تقویتی) وقت بگیرید. مهم است که نوبتِ خود را از دست ندهید. اگر نمی‌توانید در یک قرارِ تعیین‌شده حاضر شوید، با تیمِ مراقبتِ خود تماس بگیرید.
چه چیزهایی ممکن است با این دارو تداخل داشته باشند؟
آدالیمومب (Adalimumab)
آناکینرا (Anakinra)
اینفلیکسیماب (Infliximab)
داروهایی که دستگاهِ ایمنیِ شما را سرکوب می‌کنند
داروهای درمانِ سرطان
داروهای استروئیدی مانند پریدنیزون (Prednisone) یا کورتون (Cortisone)
این فهرست ممکن است همهٔ تداخل‌هایِ ممکن را توصیف نکند. فهرستی از همهٔ داروها، گیاهانِ دارویی، داروهای بدونِ نسخه یا مکمل‌های غذاییِ موردِ مصرفِ خود به ارائه‌دهندهٔ خدماتِ سلامت بدهید. همچنین به آن‌ها بگویید اگر سیگار می‌کشید، الکل می‌نوشید یا از موادِ غیرقانونی استفاده می‌کنید. برخی موارد ممکن است با داروی شما تداخل داشته باشند.
در هنگامِ مصرفِ این دارو باید به چه چیزهایی توجه کنم؟
برای بررسی‌های منظمِ روندِ درمان به تیمِ مراقبتِ خود مراجعه کنید.
این واکسن، مانندِ همهٔ واکسن‌ها، ممکن است از همهٔ افراد به‌طورِ کامل محافظت نکند.
از دریافتِ این دارو چه عوارضِ جانبی‌ای ممکن است احساس کنم؟
عوارضِ جانبی‌ای که باید در اسرعِ وقت به تیمِ مراقبتِ خود گزارش دهید:
واکنش‌های آلرژیک — راشِ پوستی، خارش، کهیر، تورمِ صورت، لب‌ها، زبان یا گلو
عوارضِ جانبی‌ای که معمولاً نیاز به مراقبتِ پزشکی ندارند (اگر ادامه یافتند یا آزاردهنده بودند به تیمِ مراقبتِ خود اطلاع دهید):
خستگی
تب
تحریک‌پذیری
درد، قرمزی یا تحریک در محلِ تزریق
تغذیهٔ ضعیف
استفراغ
این فهرست ممکن است همهٔ عوارضِ جانبیِ ممکن را توصیف نکند. برای دریافتِ توصیهٔ پزشکی دربارهٔ عوارضِ جانبی با پزشکِ خود تماس بگیرید.
داروی خود را کجا نگه دارم؟
این واکسن فقط توسطِ تیمِ مراقبتِ شما تزریق می‌شود. در خانه نگهداری نخواهد شد.
توجه: این برگه خلاصه است. ممکن است همهٔ اطلاعاتِ ممکن را پوشش ندهد. اگر دربارهٔ این دارو پرسشی دارید، با پزشک، داروساز یا ارائه‌دهندهٔ خدماتِ سلامت در مرکز یا خانه بهداشت صحبت کنید.
References/منابع
MedlinePlus. Polio and Post-Polio Syndrome. Accessed 1/8/2023.
برنامه و راهنمای ایمن سازی، مصوب کمیته کشوری ایمن سازی- 1403
این مطلب با سردبیری دکتر اکبر نیک‌پژوه، متخصص پزشکی پیشگیری و اجتماعی، استاد دانشگاه علوم پزشکی برای استفاده در وب‌سایت بیمارستان تهیه شده است.
لطفاً به یاد داشته باشید که پزشکی و سلامت همواره دانشی رو به کمال است. ضمن استفاده از مطالب علمی این بسته آموزشی، توصیه‌های سلامتی و درمانی ویژه خودتان را از پزشکان معالجتان دریافت کنید.
سلب مسئولیت: مطالب ارائه‌شده صرفاً جهت اطلاع‌رسانی و افزایش آگاهی عمومی تهیه شده و جایگزین توصیه‌ها و دستورات پزشکی فردی نبوده و لازم است در هر مورد از دستورات پزشک معالج پیروی کرد و با پزشک معالج مشورت نمود.
