روز جهانی فیزیک پزشکی؛ چرا برای سلامت ما مهم است؟
«روز جهانی فیزیک پزشکی» هر سال در ۷ نوامبر (۱۶ آبان) گرامی داشته می‌شود؛ فرصتی برای دیده‌شدن نقشی که فیزیک‌پزشکان در پشت صحنهٔ تصویربرداری پزشکی، پرتودرمانی و حفاظت پرتویی ایفا می‌کنند. هر تصویری که پزشک بر پایهٔ آن تصمیم می‌گیرد و هر دوزی که برای درمان سرطان تنظیم می‌شود، باید قابل اعتماد و ایمن باشد؛ این همان جایی است که فیزیک‌پزشکان تضمین‌کنندهٔ کیفیت و ایمنی‌اند.
فیزیک پزشکی چیست؟ (تعریف ساده و کاربردی)
فیزیک پزشکی شاخه‌ای بین‌رشته‌ای از علم است که اصول و ابزارهای فیزیک را برای تشخیص و درمانِ بهتر و ایمن‌تر در پزشکی به‌کار می‌گیرد. فیزیک‌پزشک:
- در تصویربرداری پزشکی (رادیوگرافی، سی‌تی‌اسکن، ام‌آر‌آی، سونوگرافی، پزشکی هسته‌ای) کیفیت تصویر را ارزیابی و پروتکل‌ها را برای کمترین دوزِ کافی بهینه می‌کند.
- در پرتودرمانیِ سرطان (شتاب‌دهندهٔ خطی، براکی‌تراپی و در برخی مراکز پروتون‌تراپی) برنامه‌ریزی دوز و کالیبراسیون دستگاه را انجام می‌دهد تا بیشترین اثر درمانی با کمترین آسیب به بافت‌های سالم حاصل شود.
- در حفاظت پرتویی، طراحی شیلدینگ، پایش دوز کارکنان/بیماران و اجرای اصل ALARA را بر عهده دارد.
- استانداردها، آزمون‌های پذیرش (Acceptance)، کمیسیونینگ و کنترل کیفیت دوره‌ای تجهیزات را مدیریت می‌کند.
چرا این روز مهم است؟
زیرا میلیون‌ها نفر هر روز برای تشخیص یا درمان به فناوری‌های تصویربرداری و پرتودرمانی تکیه می‌کنند. کیفیت تصویر، صحتِ دوز و مدیریتِ خطر، اجزای جدایی‌ناپذیر «کیفیت مراقبت» هستند؛ و فیزیک‌پزشکان نگهبانان بی‌ادعای این کیفیت‌اند.
نقش فیزیک‌پزشکان در یک نگاه (خلاصهٔ عمومی)
- برنامه‌ریزی درمان: محاسبهٔ دقیق دوز تا تومور و حفاظت از اندام‌های سالم.
- کالیبراسیون و دزیمتری: تنظیم و صحت‌سنجی شتاب‌دهندهٔ خطی/براکی‌تراپی بر اساس استانداردهای مرجع.
- کنترل کیفیت بیمارمحور (Patient-Specific QA): آزمون طرح هر بیمار پیش از شروع درمان.
- کنترل کیفیت دوره‌ای دستگاه‌ها: تست‌های روزانه/ماهانه/سالانه برای اطمینان از پایداری و یکنواختی خروجی.
- حفاظت پرتویی و ایمنی: طراحی شیلدینگ، پایش دوز و اجرای اصل ALARA.
- آموزش و پاسخ‌گویی: توضیح سادهٔ روندها، پاسخ به نگرانی‌های دوز و همکاری با تیم درمان.
فیزیک‌پزشک کجای مسیر مراقبت همراه شماست؟
۱) تصویربرداری پزشکی؛ از «تنظیم‌بودن دستگاه» تا «شفاف‌بودن تصویر»
- رادیولوژی و سی‌تی‌اسکن: آزمون‌های کنترل کیفیت برای خروجی لامپ ایکس، میدان پرتویی، فیلترها، تراز مکانیکی و پردازش تصویر؛ نتیجهٔ عملی: تصویر واضح‌تر با دوز کمتر.
- ام‌آر‌آی: کنترل کیفیت کنتراست، یکنواختی میدان مغناطیسی، دقت هندسی و ایمنی میدان‌های الکترومغناطیسی.
- سونوگرافی: ارزیابی پروب‌ها، توان خروجی و کیفیت تصویر در فانتوم‌ها.
- پزشکی هسته‌ای (گاما کمرا، PET/CT): کالیبراسیون منابع، بررسی کارایی آشکارسازها و صحت کمّی‌سازی.
۲) پرتودرمانی؛ وقتی میلی‌گری تا میلی‌متر مهم می‌شود
- Treatment Planning: بر پایهٔ سی‌تیِ شبیه‌سازی، نقشه‌ای ساخته می‌شود که دوزِ لازم دقیقاً به تومور برسد و اندام‌های سالم تا حد ممکن محفوظ بمانند.
- کالیبراسیون شتاب‌دهندهٔ خطی: با دزیمتری پیشرفته، خروجی دستگاه در واحدهای مرجع یکسان و استاندارد نگه داشته می‌شود.
- تکنیک‌ها: از IMRT/VMAT تا براکی‌تراپی و در برخی مراکز پروتون‌تراپی؛ همه نیازمند QA سخت‌گیرانهٔ پیش از درمان هستند.
- MR-Linac و ترکیب تصویربرداری/درمان: تصمیم‌های حین درمان به مهارت فیزیک‌پزشک در فناوری‌های نو تکیه دارد.
۳) حفاظت پرتویی و ایمنی
- اجرای اصل ALARA یعنی پایین نگه داشتن دوز «تا حدِ معقول و قابل دستیابی» بدون افت کیفیت تشخیصی.
- کودکان و بارداری: تنظیم پروتکل‌های ویژه؛ ترجیح روش‌های بدون پرتو (سونوگرافی/ام‌آر‌آی) در صورت امکان.
- طراحی شیلدینگ اتاق‌ها، پایش محیطی و فردی، و تدوین رویه‌های پاسخ به رخداد.
نقش فناوری‌های نو
- هوش مصنوعی: کمک به بازسازی تصویر، کاهش نویز و حتی کاهش دوز در برخی سی‌تی‌ها (با نظارت انسانی و اعتبارسنجی دقیق).
- Radiomics و تصویربرداری کمی: استخراج ویژگی‌های کمّی برای پیش‌بینی پاسخ درمان؛ نیازمند استانداردسازی و کنترل کیفیت.
- Theranostics (ترانوستیک): ترکیب تشخیص و درمان با رادیوداروهای هدفمند؛ تعادل اثر درمانی و دوز به اندام‌های سالم، محور کار فیزیک‌پزشک است.
- Adaptive Therapy و MR-Linac: تنظیم طرح درمانی بر پایهٔ تصویر همان روز، وقتی شکل/اندازهٔ تومور یا وضعیت اندام‌های اطراف تغییر می‌کند.
سوءبرداشت‌های رایج؛ واقعیت کدام است؟
- «هر تصویربرداری با اشعه ایکس خطرناک است.» دوز در تصویربرداری تشخیصی معمولاً کم است و وقتی آزمون با دلیل پزشکی درست انجام شود، فایده‌اش به‌مراتب بیشتر از خطر احتمالی است.
- «ام‌آر‌آی چون اشعه ندارد، همیشه بی‌خطر است.» ام‌آر‌آی پرتو یونیزان ندارد، اما میدان مغناطیسی بسیار قوی دارد؛ اشیای فلزی و بعضی ایمپلنت‌ها می‌توانند خطرآفرین باشند.
- «اگر یک سی‌تی‌اسکن خوب است، دو تا بهتر است!» هر آزمون باید ضرورت پزشکی داشته باشد؛ تصاویر قبلی را همراه داشته باشید تا از تکرار غیرضروری جلوگیری شود.
- «پرتودرمانی بدن را رادیواکتیو می‌کند.» پرتودرمانی خارجی چنین اثری ندارد؛ در براکی‌تراپی موقت یا برخی رادیوداروها ممکن است توصیه‌های ایمنی کوتاه‌مدت داده شود.
چطور فیزیک پزشکی تجربهٔ بیمار را بهتر می‌کند؟
- زمان کمتر، کیفیت بیشتر: بهینه‌سازی پروتکل‌ها، گرفتن تصویر باکیفیت در زمان کوتاه‌تر را ممکن می‌کند.
- قابلیت مقایسهٔ تصاویر: استانداردسازی تنظیمات، پیگیری روند درمان را دقیق‌تر می‌سازد.
- کاهش اضطراب: توضیح سادهٔ روند کار، پاسخ به نگرانی دربارهٔ «دوز» و آماده‌سازی درست (مثل ناشتا بودن، نوشیدن آب، برداشتن زیورآلات).
پنج کار سادهٔ بیمار برای ارتقای کیفیت و ایمنی
- گزارش‌ها و تصاویر قبلی را همراه بیاورید تا از آزمون‌های تکراری جلوگیری شود.
- اگر باردار هستید یا احتمال می‌دهید، حتماً اطلاع دهید؛ حتی اگر فکر می‌کنید مربوط نیست.
- دستورهای آمادگی (ناشتا بودن، نوشیدن آب، یا پرهیز از کافئین) را دقیق اجرا کنید.
- موارد حساس را بگویید: آلرژی به مادهٔ حاجب، بیماری کلیوی، وجود ایمپلنت‌ها یا ضربان‌ساز.
- سؤال بپرسید: چرا آزمون لازم است؟ جایگزین دارد؟ دوز تقریبی چقدر است؟
از کجا بفهمیم یک مرکز تصویربرداری/پرتودرمانی استاندارد است؟
- اطلاع‌رسانی شفاف دربارهٔ ایمنی، بارداری، ایمپلنت‌ها و مادهٔ حاجب.
- برچسب‌های به‌روز کالیبراسیون و کنترل کیفیت روی دستگاه‌ها و برنامهٔ نگه‌داشت روشن.
- حضور تیم فنی/فیزیک‌پزشک و پاسخ‌گویی روشن به پرسش‌های مربوط به دوز و ایمنی.
- امکان دریافت نسخهٔ الکترونیک تصاویر و گزارش‌ها برای پروندهٔ شخصی.
پرتودرمانی؛ چند نکتهٔ سادهٔ بیمارمحور
- مارکرهای پوستی یا تاتوهای کوچک را دست‌کاری نکنید؛ برای هم‌ترازی دقیق جلسات لازم‌اند.
- اگر در وضعیت ثابت ناراحتید، قبل از شروع جلسه با تیم در میان بگذارید.
- از پوست ناحیهٔ درمان طبق توصیه‌ها مراقبت کنید؛ برخی کرم‌ها یا لباس‌های تنگ ممکن است محدود شوند.
- خستگی شایع است؛ استراحت و تغذیهٔ کافی کمک می‌کند. هر علامت غیرعادی را گزارش کنید.
پرسش‌های پرتکرار (FAQ)
آیا سی‌تی‌اسکن باعث سرطان می‌شود؟
دوز CT از رادیوگرافی ساده بیشتر است، اما در صورت ضرورت پزشکی، سود تشخیصی معمولاً از خطر بسیار کوچکِ بلندمدت بیشتر است. پروتکل‌ها برای کمترین دوزِ کافی تنظیم می‌شوند.
آیا ام‌آر‌آی با وجود ایمپلنت ممکن است؟
بستگی دارد؛ برخی ایمپلنت‌ها «سازگار با ام‌آر‌آی» هستند. فرم غربالگری را دقیق پر کنید و کارت/مشخصات ایمپلنت را ارائه دهید تا تیم تصمیم ایمن بگیرد.
پرتودرمانی من را رادیواکتیو می‌کند؟
پرتودرمانی خارجی خیر. در براکی‌تراپی موقت یا بعضی رادیوداروها ممکن است برای مدت کوتاهی توصیه‌هایی برای رعایت فاصله یا محدودیت تماس نزدیک داشته باشید.
می‌توانم از مرکز بخواهم دوز را به من بگوید؟
بله؛ حق شماست که دربارهٔ دوز تقریبی (در تصویربرداری) یا برنامهٔ دوز درمانی (در پرتودرمانی) اطلاعات مناسب دریافت کنید.
«کیفیت تصویر» یعنی چه و چرا مهم است؟
کیفیت تصویر فقط «شارپ بودن» نیست؛ یعنی تصویر آن‌چه برای تصمیم بالینی لازم است را با اطمینان کافی نشان دهد. هرچه کیفیت مناسب‌تر باشد:
- تشخیص درست‌تر و درمان هدفمندتر می‌شود؛
- آزمون‌های تکراری کمتر لازم می‌شود؛
- هزینه و اضطراب بیمار کاهش می‌یابد.
فیزیک‌پزشک با اندازه‌گیری نویز، کنتراست، رزولوشن و یکنواختی و با همسوسازی خروجی دستگاه با استانداردهای مرجع، تضمین می‌کند که هر تصویری امروز با تصویرِ هفتهٔ بعد قابل مقایسه و قابل اعتماد باشد.
نگاه کوتاه به تاریخچه
از کشف پرتو ایکس و رادیواکتیویته در اواخر قرن نوزدهم تا امروز، هر جهش بزرگ در تصویربرداری و درمان سرطان با تلاش دانشمندانی شکل گرفته که پلی میان فیزیک و پزشکی زده‌اند. با ورود هوش مصنوعی، سنجش‌های کمی و درمان‌های هدفمند رادیودارویی، نقش فیزیک‌پزشک پررنگ‌تر از همیشه است: کسی که مراقب است نوآوری‌ها ایمن، اثربخش و عادلانه به خدمت بیماران درآیند.
پیام روز جهانی فیزیک پزشکی برای خانواده‌ها
- با پرسیدنِ آگاهانه، شما شریکِ فعالِ مراقبت خود هستید.
- تصویر درست در زمان درست و دوز درست، نتیجهٔ تیمی است که فیزیک‌پزشکان هم بخشی از آن‌اند.
- آمادگی مناسب و ارائهٔ اطلاعات کامل، کیفیت را بالا و اضطراب را پایین می‌آورد.
جمع‌بندی
«روز جهانی فیزیک پزشکی» فقط جشنِ یک رشتهٔ علمی نیست؛ یادآوریِ حقِ شما برای دریافت مراقبتی ایمن، باکیفیت و شفاف است. هر بار که یک تصویر واضح به تشخیص زودتر کمک می‌کند، هر بار که دوز درمانی با میلی‌گری‌ها تنظیم می‌شود تا تومور را هدف بگیرد و بافت سالم را حفظ کند، و هر بار که آزمون اضافه‌ای حذف می‌شود چون تیم درمان به استانداردها پایبند است، نقش فیزیک‌پزشکان پررنگ است — حتی اگر نام‌شان روی برگهٔ گزارش نیاید.
Resources/منابع
2) AAPM — American Association of Physicists in Medicine. What Do Medical Physicists Do? (Accessed 2025).
3) IAEA — Radiation Protection of Patients (RPOP) and Human Health resources on medical physics roles and QA. (Accessed 2025).
4) IAEA Human Health Series No. 25 — Roles and Responsibilities of Clinically Qualified Medical Physicists. (Accessed 2025).
5) WHO — Ionizing Radiation and Health: Fact Sheet, 2023.
6) ICRP — Principles of Radiation Protection and ALARA (overview). (Accessed 2025).
7) CDC — ALARA: As Low As Reasonably Achievable, 2024.
8) EFOMP — International Day of Medical Physics campaign pages (2024–2025). (Accessed 2025).
MedlinePlus: Public health information platform provided by the National Library of Medicine (NLM) and is part of the National Institutes of Health (NIH).
این مطلب با سردبیری دکتر اکبر نیک‌پژوه، متخصص پزشکی پیشگیری و اجتماعی، استاد دانشگاه علوم پزشکی برای استفاده در وب‌سایت بیمارستان تهیه شده است.
لطفاً به یاد داشته باشید که پزشکی و سلامت همواره دانشی رو به کمال است. ضمن استفاده از مطالب علمی این بسته آموزشی، توصیه‌های سلامتی و درمانی ویژه خودتان را از پزشکان معالجتان دریافت کنید.
سلب مسئولیت: مطالب ارائه‌شده صرفاً جهت اطلاع‌رسانی و افزایش آگاهی عمومی تهیه شده و جایگزین توصیه‌ها و دستورات پزشکی فردی نبوده و لازم است در هر مورد از دستورات پزشک معالج پیروی کرد و با پزشک معالج مشورت نمود.
تندرستی و سلامتی کامل شما آرزوی ماست.
