صرع (Epilepsy) چیست؟
صرع (Epilepsy) یک اختلال در مغز است. افرادی که صرع دارند، فعالیت الکتریکی غیرطبیعی در مغز دارند که باعث تشنج میشود. انواع مختلفی از تشنج وجود دارد. در برخی موارد، تشنج ممکن است باعث حرکات پرشی و غیرقابلکنترل و از دسترفتن هوشیاری شود. در موارد دیگر، تشنج تنها باعث دورهای از گیجی، خیرهشدن یا اسپاسم عضلانی میشود. صرع همچنین بهعنوان «اختلال تشنجی (Seizure disorder)» شناخته میشود.
صرع یک بیماری روانی نیست و نشانهای از پایین بودن هوش هم محسوب نمیشود. همچنین مسری نیست. تشنجها معمولاً موجب آسیب مغزی نمیشوند. بین حملات تشنجی، فرد مبتلا به صرع تفاوتی با دیگران ندارد.
علائم صرع
علامت اصلی صرع، تشنج است. یک تشنج بهتنهایی بهعنوان صرع در نظر گرفته نمیشود. افرادی که صرع دارند، دچار دورههای مکرر تشنج میشوند.
انواع مختلفی از تشنج وجود دارد که هرکدام علائم متفاوتی ایجاد میکنند. برخی از انواع شایع تشنج عبارتاند از:
تشنج تونیک–کلونیک عمومی (Generalized tonic-clonic یا Grand mal): این نوع تشنج کل مغز را درگیر میکند. در طول تشنج، عضلات بدن سفت شده و سپس دچار لرزش و انقباض میشوند (که به آن «تشنج عضلانی – Convulsions» گفته میشود). فرد معمولاً هوشیاری خود را از دست میدهد. ممکن است فک خود را قفل کند، زبان یا گونهاش را گاز بگیرد یا کنترل مثانه را از دست بدهد.
تشنج غیبت (Absence یا Petit mal): این نوع تشنج کل مغز را درگیر کرده و معمولاً فقط چند ثانیه طول میکشد. فرد ممکن است خیره شود، متوجه اطراف نباشد، ناگهان صحبت یا حرکت را متوقف کند یا تغییرات کوچکی در حرکات عضلانی نشان دهد.
تشنجهای نسبی (Partial یا Focal): این نوع تشنج فقط بخشی از مغز را درگیر میکند. علائم بستگی به محل شروع تشنج در مغز دارند. برای مثال، ممکن است باعث تغییر در احساسات یا حواس شود، از جمله توهم، بیحسی، گزگز یا تغییر در بینایی، چشایی، بویایی، لامسه یا شنوایی. این تشنجها همچنین میتوانند موجب انقباض عضلات شوند (برای مثال، حرکت غیرمعمول سر یا پرش دست یا پا). گاهی هم موجب خیرهشدن با حرکات تکراری غیرعادی میشوند، مانند حرکت لبها، جویدن، بلعیدن یا حرکات دست.
پیش از شروع تشنج، برخی افراد سرگیجه یا تغییرات عاطفی را تجربه میکنند. همچنین ممکن است تغییر در بینایی (توهم دیداری)، بویایی (احساس بوی غیرواقعی) یا لامسه (بیحسی یا گزگز) داشته باشند. این حالت را «اورا (Aura)» مینامند. تشخیص اورا بهعنوان هشدار پیش از وقوع تشنج مفید است.
چه زمانی باید با پزشک تماس بگیرم؟
در صورت بروز شرایط زیر با پزشک تماس بگیرید:
- اگر تشنج بیشتر از ۵ دقیقه طول بکشد
- اگر در طول تشنج دچار آسیب شدید
- اگر حالت معمول شما هنگام یا پس از تشنج تغییر کرد
- اگر بهبودی شما بیش از حد طبیعی طول کشید
- اگر تشنجها شدیدتر یا مکررتر شدند
- اگر بلافاصله پس از یک تشنج، تشنج دیگری رخ داد
- اگر باردار هستید
- اگر دیابت دارید
- اگر درست پیش از تشنج دچار سردرد ناگهانی، بیحسی یا ضعف در یک طرف بدن، یا مشکلات بینایی یا گفتاری شدید (که میتواند نشانه سکته باشد)
علت صرع چیست؟
پزشکان همیشه علت صرع را نمیدانند. عواملی که ممکن است خطر ابتلا را افزایش دهند عبارتاند از:
- ژنتیک: داشتن والد یا خواهر و برادر مبتلا به صرع خطر را افزایش میدهد.
- آسیب سر: صدمات جدی مغزی میتوانند منجر به صرع شوند، حتی سالها بعد.
- عفونت: عفونتهایی مانند مننژیت، انسفالیت و ایدز (AIDS) میتوانند خطر را افزایش دهند.
- بیماریهای دیگر: بیماریهایی مانند آلزایمر، سکته، تومور مغزی یا مشکلات عروقی مغز میتوانند نقش داشته باشند.
- مشکلات دوران بارداری یا تولد: عفونتها در دوران بارداری، مشکلات هنگام تولد، ناهنجاریهای مادرزادی مغز یا آسیب مغزی نوزاد میتوانند موجب صرع شوند.
صرع چگونه تشخیص داده میشود؟
برای تشخیص صرع، پزشک تاریخچه پزشکی شما را بررسی و معاینه عصبی انجام میدهد. همچنین ممکن است آزمایش خون، نوار مغزی (Electroencephalogram – EEG)، سیتیاسکن (CT) یا تصویربرداری رزونانس مغناطیسی (MRI) درخواست کند. این آزمایشها به پزشک امکان میدهند فعالیت مغز شما را پایش کرده و وجود مشکلاتی مانند خونریزی یا تومور را بررسی کنند.
آیا صرع قابل پیشگیری است؟
علت صرع همیشه مشخص نیست. اگر زمینه خانوادگی داشته باشد، پیشگیری ممکن نیست. اما در صورتی که علت آن آسیب مغزی باشد، پیشگیری از آسیب به سر میتواند از بروز صرع جلوگیری کند.
درمان صرع
صرع معمولاً با دارو درمان میشود. اگر دارو مؤثر نباشد، پزشک ممکن است جراحی یا سایر روشهای درمانی را توصیه کند. در صورتی که علت مشخصی برای صرع وجود داشته باشد، درمان آن علت ممکن است به توقف تشنجها کمک کند.
داروهای صرع
داروهایی که از تشنج جلوگیری میکنند «ضدصرع» یا «ضد تشنج (Anticonvulsants / Antiepileptics)» نام دارند. پزشک بر اساس نوع تشنج، تعداد دفعات، سن و وضعیت سلامتی شما دارو تجویز میکند. پس از شروع مصرف، پزشک اثربخشی دارو و عوارض جانبی آن را بررسی میکند.
عوارض جانبی ممکن است شامل خستگی، سرگیجه، راش پوستی یا مشکلات حافظه، هماهنگی یا گفتار باشد. اگر دچار افسردگی، افکار خودکشی یا راش شدید شدید، سریعاً با پزشک تماس بگیرید.
برای اثر بهتر دارو:
- طبق دستور پزشک مصرف کنید.
- بدون مشورت پزشک دارو را قطع نکنید.
- در صورت فراموشی یک دوز، از پزشک بپرسید چه باید کرد.
- هیچگاه داروی اضافه مصرف نکنید.
- پیش از شروع هر داروی جدید (حتی ویتامین یا مکمل) با پزشک مشورت کنید.
افراد مبتلا به صرع باید از مصرف الکل خودداری کنند، زیرا هم خطر تشنج را افزایش میدهد و هم میتواند بر عملکرد دارو اثر بگذارد. برخی داروها نیز میتوانند خطر تشنج را بالا ببرند، بنابراین پیش از مصرف داروی جدید با پزشک مشورت کنید.
برخی افراد ممکن است در نهایت بتوانند مصرف دارو را متوقف کنند، اما این تصمیم فقط باید توسط پزشک گرفته شود. عواملی مانند مدت کنترل شدن تشنجها، مدت زمان بدون تشنج و وجود بیماریهای دیگر باید در نظر گرفته شوند.
جراحی و سایر روشهای درمانی
جراحی زمانی انجام میشود که مشخص باشد تشنج از یک بخش مشخص و غیرحیاتی مغز (مثلاً مربوط به گفتار یا شنوایی) آغاز میشود. در موارد مقاوم به دارو، پزشک ممکن است «تحریک عصب واگ (Vagus nerve stimulation)» را توصیه کند که شامل کاشت یک دستگاه کوچک زیر پوست قفسه سینه برای ارسال پالسهای الکتریکی به عصب واگ در گردن است.
برای کودکان با انواع خاص صرع مقاوم، یک رژیم غذایی خاص به نام رژیم کتوژنیک (Ketogenic diet) که پرچرب و کمکربوهیدرات است، ممکن است مؤثر باشد. این رژیم باید توسط پزشک تجویز و تحتنظر قرار گیرد.
هنگام تشنج چه باید کرد؟
اگر یکی از اطرافیان شما دچار تشنج شد، اقدامات زیر را انجام دهید:
- آرامش خود را حفظ کنید.
- فرد را جابهجا نکنید.
- جلوی حرکات او را نگیرید.
- برای بیدار کردن او فریاد نزنید یا تکانش ندهید.
- اشیایی را که ممکن است باعث آسیب شوند، دور کنید.
- فرد را بهآرامی به پهلو بخوابانید تا ترشحات دهان خارج شود.
- هرگز دهان فرد را باز نکنید یا چیزی در آن قرار ندهید.
- چیزی نرم (مثل بالش) زیر سر او قرار دهید.
- معمولاً نیازی به تماس با اورژانس نیست مگر اینکه فرد صرع نداشته باشد یا تشنج بیش از ۵ دقیقه طول بکشد.
- پس از پایان تشنج، فرد را از نظر گیجی پایش کنید.
- اجازه دهید استراحت یا خواب کند.
زندگی با صرع
ندانستن زمان یا مکان بروز تشنج میتواند اضطرابآور باشد. این اضطراب ممکن است منجر به افسردگی یا حتی تحریک تشنج شود. برای مقابله، با پزشک مشورت کنید. ممکن است دارو یا گروههای حمایتی توصیه شود.
صرع همچنین میتواند خطر آسیب یا مشکلات دیگر را افزایش دهد. نگرانیهای خود را با پزشک در میان بگذارید، از جمله:
- بارداری: تشنجهای کنترلنشده میتوانند روی جنین اثر بگذارند. داروهای صرع نیز ممکن است روی جنین اثر داشته باشند. تصمیمگیری درباره دارو در بارداری باید مشترک بین شما و پزشک باشد.
- آسیب: تشنج میتواند موجب سقوط، غرقشدن در حین شنا یا حمام یا تصادف رانندگی شود. قوانین رانندگی برای مبتلایان به صرع در کشورها متفاوت است. با پزشک یا بنیاد صرع منطقه خود درباره محدودیتها مشورت کنید.
- مشکلات روحی: افراد مبتلا به صرع بیشتر در معرض افسردگی، اختلالات خلقی و افکار خودکشی هستند. در صورت بروز این مشکلات حتماً با پزشک صحبت کنید.
- مرگ ناگهانی غیرمنتظره در صرع (SUDEP): افراد مبتلا به صرع اندکی در معرض مرگ ناگهانی قرار دارند، بهویژه کسانی که تشنجهای مقاوم و مکرر دارند. علت دقیق مشخص نیست اما احتمالاً به مشکلات تنفسی یا قلبی مرتبط است.
پرسشهایی که باید از پزشک بپرسید
- علت صرع چیست؟
- چه علائمی غیر از تشنج وجود دارد؟
- هنگام تشنج کودک چه باید کرد؟
- چه داروهایی برای درمان صرع استفاده میشوند؟
- آیا داروها عوارض جانبی دارند؟
- آیا فرزندان من هم در معرض خطر ابتلا هستند؟
- آیا گروه حمایتی خاصی برای مبتلایان به صرع وجود دارد؟
- آیا صرع قابل پیشگیری است؟
منابع
Epilepsy Foundation: Understanding Epilepsy
National Institutes of Health, MedlinePlus: Epilepsy
National Institute of Neurological Disorders and Stroke: Epilepsy and Seizures
این مطلب با سردبیری دکتر اکبر نیکپژوه، متخصص پزشکی پیشگیری و اجتماعی، استاد دانشگاه علوم پزشکی برای استفاده در وبسایت بیمارستان تهیه شده است.
لطفاً به یاد داشته باشید که پزشکی و سلامت همواره دانشی رو به کمال است. ضمن استفاده از مطالب علمی این بسته آموزشی، توصیههای سلامتی و درمانی ویژه خودتان را از پزشکان معالجتان دریافت کنید.
سلب مسئولیت: مطالب ارائهشده صرفاً جهت اطلاعرسانی و افزایش آگاهی عمومی تهیه شده و جایگزین توصیهها و دستورات پزشکی فردی نبوده و لازم است در هر مورد با پزشک معالج مشورت شود.
تندرستی و سلامتی کامل شما آرزوی ماست.
