استفراغ (Vomiting) و اسهال (Diarrhea) چیست؟
استفراغ (بالا آوردن) و اسهال (حرکات رودهای آبکی) علائم شایع گاستروانتریت (Gastroenteritis) هستند. گاستروانتریت به معنای التهاب و تحریک معده و رودهها است. استفراغ و اسهال همزمان میتوانند مضر باشند زیرا باعث کمآبی بدن (Dehydration) میشوند. کمآبی زمانی رخ میدهد که بدن مقدار زیادی مایعات از دست بدهد.
کودکان خردسال و سالمندان سریعتر دچار کمآبی میشوند، اما این وضعیت میتواند در هر سنی رخ دهد.
علائم
استفراغ و اسهال معمولاً خودشان بهعنوان علائم در نظر گرفته میشوند.
شما متوجه استفراغ میشوید زمانی که شروع به بالا آوردن میکنید. همچنین متوجه اسهال میشوید زمانی که مدفوع آبکی دارید.
علامت اصلی و نتیجهی مهم هر دو وضعیت، کمآبی بدن است. تشخیص کمآبی ممکن است دشوار باشد. معمولاً زمانی که فرد علائم کمآبی را نشان میدهد، مدتی است که بدن او دچار کمآبی شده است.
اگر هر یک از علائم زیر را بهویژه در نوزادان، کودکان و سالمندان مشاهده کردید، با پزشک مشورت کنید.
اگر کمآبی شدید باشد، ممکن است نیاز به دریافت مایعات بهصورت تزریق وریدی (IV) برای جبران مایعات از دست رفته باشد.
علائم کمآبی شامل:
- کاهش یا نبود ادرار، یا تیرهتر شدن رنگ ادرار نسبت به حالت معمول.
- کاهش دفعات ادرار کردن نسبت به حالت عادی (کمتر از ۶ پوشک خیس در روز برای نوزادان یا گذشت ۸ ساعت یا بیشتر بدون ادرار برای کودکان).
- تشنگی (نوزادان ممکن است با گریه، بیقراری و تمایل شدید به نوشیدن هنگام ارائه مایعات، تشنگی خود را نشان دهند).
- بیقراری.
- کماشتهایی یا تغذیه ضعیفتر از حالت معمول.
- کاهش وزن.
- خشکی دهان.
- نداشتن اشک هنگام گریه.
- در نوزادان زیر ۱۸ ماه، فرورفتگی ملاج سر (نقطه نرم در بالای سر).
- کاهش کشسانی و شادابی پوست.
- خوابآلودگی یا کسل بودن.
علل استفراغ و اسهال
استفراغ و اسهال میتوانند به دلایل متعددی ایجاد شوند، از جمله:
- ویروسها
- باکتریها
- انگلها
- برخی داروها
- بعضی بیماریها یا شرایط پزشکی
- غذاهای سختهضم (مانند مصرف بیش از حد شیرینیجات)
- گوشت یا ماهی خام یا نیمپز
تشخیص استفراغ و اسهال
استفراغ و اسهال معمولاً در خانه قابل تشخیص هستند و بهطور معمول نیاز به مراجعه به پزشک ندارند.
با این حال، در شرایط زیر با پزشک تماس بگیرید:
- فرد زیر ۶ ماه سن داشته باشد.
- فرد بالای ۶ ماه سن داشته باشد و تب بالاتر از ۱۰۱.۴ درجه فارنهایت (حدود ۳۸.۵ درجه سانتیگراد) داشته باشد.
- علائم کمآبی مشاهده شود (به بخش علائم کمآبی مراجعه کنید).
- استفراغ بیش از ۸ ساعت ادامه یابد یا استفراغ با شدت و قدرت زیاد انجام شود.
- وجود خون در مدفوع.
- وجود خون در استفراغ.
- عدم دفع ادرار به مدت ۸ ساعت یا بیشتر.
- احتمال بلعیدن ماده سمی یا خطرناک.
- وجود سفتی گردن یا سردرد شدید.
- بیحالی شدید یا خوابآلودگی غیرمعمول.
- درد شکم بیش از ۲ ساعت ادامه یابد.
پیشگیری از استفراغ و اسهال
پرهیز از مصرف غذاهای خام یا نیمپز میتواند به پیشگیری از استفراغ و اسهال کمک کند.
با این حال، از آنجا که علل مختلفی دارند، همیشه نمیتوان بهطور کامل از بروز آنها جلوگیری کرد.
درمان استفراغ و اسهال
هر فردی که چندین بار استفراغ یا اسهال داشته باشد، باید مایعات و الکترولیتهای از دست رفته را جایگزین کند.
برای نوزادان:
- اگر نوزادتان را با شیر مادر تغذیه میکنید، به شیردهی ادامه دهید. شیر مادر حاوی مایعات و الکترولیتهای لازم برای پیشگیری از کمآبی است.
- پزشک ممکن است به شما توصیه کند از محلول خوراکی جبرانکننده آب و املاح (ORS) استفاده کنید.
- اگر از شیر خشک استفاده میکنید، در دوره بیماری نوزاد به شیر خشک بدون لاکتوز تغییر دهید، زیرا لاکتوز میتواند اسهال را بدتر کند.
- در برخی موارد، پزشک ممکن است توصیه کند به مدت ۱۲ تا ۲۴ ساعت شیر خشک را با ORS جایگزین کنید و سپس دوباره به شیر خشک بازگردید.
برای نوپایان و کودکان:
- از ORS استفاده کنید که حاوی ترکیب مناسبی از نمک، قند، پتاسیم و سایر مواد مغذی برای جبران مایعات بدن است.
- کودکان بالای ۱ سال میتوانند سوپهای صافشده، نوشابههای شفاف یا آبمیوه رقیقشده (۵۰٪ آب و ۵۰٪ آبمیوه) مصرف کنند.
- از آب خالی یا نوشابههای معمولی پرهیز کنید:
- آب خالی بهتنهایی نمک و مواد مغذی کافی برای پیشگیری از کمآبی ندارد.
- نوشابههای معمولی معمولاً قند بسیار بالا دارند و میتوانند باعث تحریک معده کودک شوند.
برای بزرگسالان و سالمندان:
- برای جبران مایعات از دست رفته، حداقل هفت لیوان ۸ اونسی (هرکدام حدود ۲۴۰ میلیلیتر) آب در روز بنوشید.
- سالمندان میتوانند از ORS یا مکملهای مایع غذایی برای کمک به جایگزینی مایعات از دست رفته استفاده کنند.
ORS چیست؟
محلول خوراکی جبرانکننده آب و املاح (ORS) بهترین روش برای جایگزینی مایعات و مواد مغذی از دست رفته ناشی از استفراغ و اسهال است.
ORS برای نوزادان، کودکان و بزرگسالان ایمن است و به شکلهای مختلف در دسترس است، از جمله:
- پودر برای مخلوط کردن با آب
- مایع آماده مصرف
- یخپوبهای طعمدار (پاپسیکل)
این محصولات در بیشتر فروشگاهها و داروخانهها قابل تهیه هستند.
نحوه استفاده از ORS هنگام استفراغ:
- مقدار کم ولی مکرر بدهید، مثلاً یک قاشق چایخوری در هر دقیقه.
- اگر فرد توانست مایع را نگه دارد، به تدریج مقدار را افزایش دهید.
- اگر پس از دادن ORS فرد دوباره استفراغ کرد، ۳۰ تا ۶۰ دقیقه صبر کنید و سپس چند جرعه کوچک دیگر بدهید.
- مقادیر کم در فواصل کوتاه معمولاً بهتر از مقادیر زیاد بهصورت یکباره تحمل میشوند.
- وقتی استفراغ متوقف شد، میتوانید بهتدریج مقدار ORS را افزایش داده و سوپهای شفاف یا نوشابههای سبک اضافه کنید.
اگر فرد فقط اسهال دارد و استفراغ نمیکند، میتواند ORS و مایعات دیگر را به میزان لازم مصرف کند.
پزشک ممکن است از شما بخواهد میزان مصرف مایعات کودک یا سالمند را یادداشت کنید.
برای این کار میتوانید از قطرهچکان، قاشق یا پیمانه استفاده کنید.
زندگی با استفراغ و اسهال
استفراغ و اسهال معمولاً مدت زیادی طول نمیکشند.
اگر علت آن عفونت باشد، این دو علامت در واقع روش بدن برای خارج کردن عفونت هستند.
استفاده از داروهای متوقفکننده استفراغ یا اسهال ممکن است در روند بهبود طبیعی بدن اختلال ایجاد کند.
در بیشتر موارد، آنتیبیوتیکها نیز ضروری نیستند.
با پزشک خود مشورت کنید اگر شما یا یکی از عزیزانتان مکرراً دچار استفراغ یا اسهال میشوید.
پرسشهایی که باید از پزشک بپرسید
- آیا استفراغ و اسهال همزمان میتوانند نشانه یک بیماری دیگر باشند؟
- چه داروهایی (در صورت نیاز) برای درمان استفراغ و اسهال مناسب هستند؟
- اگر مشکوک به مسمومیت غذایی در کودک باشم، چه کار باید انجام دهم؟
- اگر کودک من بهطور مکرر اسهال دارد، آیا باید نگران باشم؟
- اگر کودک من گاهی اوقات اسهال دارد، آیا این طبیعی است؟
- اگر کودک نمیخورد یا نمینوشد در حالی که استفراغ یا اسهال دارد، چه کاری باید انجام دهم؟
این مطلب با سردبیری دکتر اکبر نیکپژوه، متخصص پزشکی پیشگیری و اجتماعی، استاد دانشگاه علوم پزشکی برای استفاده در وبسایت بیمارستان تهیه شده است.
لطفاً به یاد داشته باشید که پزشکی و سلامت همواره دانشی رو به کمال است. ضمن استفاده از مطالب علمی این بسته آموزشی، توصیههای سلامتی و درمانی ویژه خودتان را از پزشکان معالجتان دریافت کنید.
سلب مسئولیت: مطالب ارائهشده صرفاً جهت اطلاعرسانی و افزایش آگاهی عمومی تهیه شده و جایگزین توصیهها و دستورات پزشکی فردی نبوده و لازم است در هر مورد با پزشک معالج مشورت شود.
تندرستی و سلامتی کامل شما آرزوی ماست.
