کلسترول و چربی‌های خون
کلسترول خون یک ماده طبیعی مومی شکل است که در تمامی سلول‌های بدن وجود دارد. کلسترول یکی از انواع چربی می‌باشد و در خون جریان دارد. بدن از کلسترول برای تشکیل دیواره سلولی و ساخت برخی از هورمون‌ها استفاده می‌کند و بنابراین یک جز ضروری سلول‌ها و خون می‌باشد.
کبد در شرایط طبیعی به میزان مورد نیاز بدن کلسترول تولید می‌کند (در حدود 1000 میلی گرم در روز). در غذاهای حیوانی مانند گوشت، تخم مرغ و لبنیات، کلسترول وجود دارد (کلسترول غذایی). اگر سطح کلسترول خون بالا باشد در دیواره عروق خونی به عنوان جزیی از پلاک رسوب می‌کند (رسوبات چربی).
افزایش ضخامت پلاک منجر به محدود نمودن جریان خون می‌شود. این روند سفت و سخت شدن سرخرگ‌ها (تصلب‌شرایین يا آترواسكلروز) نامیده می‌شود و فرد را در معرض خطر بیشتری برای ابتلا به بیماری‌هاي قلبی عروقي قرار می‌دهد.
تری‌گلیسریدها، چربی‌های اصلی خون هستند که هم در غذاها وجود دارند و هم توسط بدن تولید می‌شوند. تری‌گلیسریدها نیز مشابه کلسترول در خون جریان می‌یابند و به‌عنوان سوخت جهت تولید انرژی در سلول‌های بدن به کار می‌روند. کلسترول و تری‌گلیسریدها را رویهم چربی‌های خون می‌نامند. کالری‌های اضافی که شما با مصرف غذا دریافت می‌کنید تبدیل به تری‌گلسیریدها می‌شوند و جهت ذخیره به سلول‌ها حمل می‌شوند. در بین وعده‌های غذایی، هورمون‌ها میزان آزادسازی تری‌گلیسیریدها را جهت رفع نیازهای انرژی بدن کنترل می‌کنند. مشابه کلسترول، تری‌گلیسریدها ممکن است در عروق خونی رسوب کنند و در ایجاد تصلب‌شرایین (آترواسکلروز) مشارکت نمایند.
تری‌گلیسریدها و کلسترول در خون حل نمی‌شوند و توسط ناقلینی تحت عنوان لیپوپروتئین‌ها در خون جابجا می‌شوند. دو شکل از آنها که بیش از همه شایع می‌باشند و شما نام آنها را بیشتر شنیده‌اید لیپوپروتئین‌های با چگالی اندک (LDL) یا «کلسترول بد» و لیپوپروتئین‌های با چگالی زیاد (HDL) یا «کلسترول خوب» می‌باشند. LDL ها دارای میزان پروتئین کمتر (حدود 25 درصد) و کلسترول بیشتری می‌باشند. HDL ها پروتئین بیشتر (حدود 50 درصد) و کلسترول کمتری دارند.
اگر LDL زیادی در خون جمع شود پلاک‌های چربی بر روی سرخرگ‌های بدن ايجاد می‌شود و روند تصلب‌شرایین (یا آترواسکلروز) آغاز می‌گردد. اگر این رسوبات موجب کاهش جریان خون سرخرگ‌های تغذیه کننده قلب شوند ممکن است فرد دچار درد قفسه سینه شود، که آن را آنژین قلبي می‌نامند. اگر در کنار پلاک یک لخته خون تشکیل شود و منجر به قطع جریان خون گردد، ممکن است فرد دچار حمله قلبی شود. اگر یک لخته خون، جریان خون به مغز را مختل سازد، انسان دچار سکته مغزی می‌شود. ممکن است با مصرف غذاهای حاوی مقادیر بالای چربی و کلسترول، سطح LDL خون افزایش یابد. غذاهای غنی از چربی‌های اشباع و چربی‌های ترانس مانند کره، پنیر، گوشت قرمز، گوشت‌های فرآوری‌شده مانند سوسيس و كالباس و کیک‌ها و روغن‌های نباتی جامد هیدروژنه که گاه در تولید بیسکویت‌ها هم مصرف می‌شوند، بیشترین میزان خطر را ایجاد می‌کنند.
لیپوپروتئین‌های با چگالی زیاد (HDL)، کلسترول را از سلول‌های بدن به كبد منتقل می‌کنند. کبد محلی است که کلسترول را از بدن دفع می‌نماید. اکثر پزشکان بر این عقیده‌اند که در واقع HDL می‌تواند روند پیشرفت تشکیل پلاک را از طریق برداشت کلسترول از آن آهسته‌تر سازد. به نظر می‌رسد که سطح بالای HDL در مقابل حمله قلبی محافظت کننده است ولي سطح پایین آن انسان را در معرض خطر بیشتری برای ابتلا به حمله قلبی و سکته مغزی قرار می‌دهد.
سنجش سطح کلسترول
سطح بالای کلسترول خون هیچگونه علامتی ندارد، در نتیجه ممکن است افراد سطح کلسترول خون بسیار بالایی داشته باشند ولی هیچ اطلاعی از آن نداشته باشند. سطح بالای کلسترول خون (که به شکل سطح بالاتر از mg/dl 240 تعریف می‌شود) یکی از مهمترین عوامل خطر ابتلا به بیماریهای قلبی‌عروقي است. در کشورهایی مثل ژاپن که تا به امروز سطح کلسترول خون افراد به‌طورمتوسط mg/dl 150 می‌باشد، بیماریهای قلبی‌عروقي نادر هستند.
تمامی بزرگسالان بیش از 20 سال باید سطح مجموعه لیپوپروتئین‌ها و کلسترول خون خود را هر 5 سال اندازه‌گیری نمایند. کودکانی که در خانواده‌هایی با سابقه بیماری قلبی زودرس متولد می‌شوند، باید از سن 2 سالگی تحت سنجش کلسترول خون قرارگیرند. در سنجش کلی چربی‌های خون نه تنها کلسترول کل بلکه HDL و تری‌گلسیریدها هم اندازه‌گیری می‌شوند.
پزشک به تمامی این مقادیر علاوه بر عوامل خطر ذکر شده قبلی در شما توجه نموده و از مجموعه آنها میزان خطرکلی را ارزیابی می‌نماید و ضريب خطر ایجاد بیماری قلبی در 10 سال آینده در شما را به اطلاعتان مي‌رساند. آگاهی از این میزان خطر سبب می‌شود که انسان گام‌هایی در جهت بهبود سلامت قلبی‌عروقی و کاهش احتمال بروز حمله قلبی و سكته مغزی خود بردارد.
برای اندازه‌گیری سطح کلسترول خون می‌توان به پزشک یا آزمایشگاه مراجعه نمود. نتایج اندازه‌گیری کلسترول خون در مراکز تجاری یا نمایشگاه‌های سلامت هيچ‌گاه به اندازه بررسي در آزمايشگاه‌هاي معتبر قابل اطمینان نيست. برای اطمینان از درستی نتایج باید این آزمایش به صورت ناشتا انجام شود. LDL مهمترين شاخص خطر حمله قلبي است ولي یک آزمایش غیر ناشتا تخمین دقیقی از آن به دست نمی‌دهد. برای آماده شدن جهت انجام آزمایش چربی خون باید اقدامات زیر را انجام داد:
- به مدت 10 تا 12 ساعت پیش از آزمایش، باید به جز آب هیچ چیز نخورید و نیاشامید (اغلب در طول شب).
- شما می توانید تا 12-10 ساعت پیش از آزمایش، غذاهای معمولی را مصرف بکنید.
- اگر شما در روز آزمایش بیمار باشید، حتماً آزمایش را به روز دیگری موکول کنید.
- پیش از انجام آزمایش از پزشک خود سوال نمایید که در صبح روز آزمایش، مجاز به مصرف کدامیک از داروهای خود می‌باشيد.
انتقال کلسترول
کبد کلسترول خون را تولید می‌کند که یک ماده مومی شکل است. بدن برای ساخت سلول‌ها و تولید هورمون‌ها از کلسترول استفاده می‌کند. بدن انسان کلسترول اضافی را از غذا دریافت می‌کند. کلسترول از طریق ذراتی بنام لیپوپروتئین، در جریان خون انتقال می‌یابد. لیپوپروتئین با چگالی اندک (LDL) از پروتئین کمتر و کلسترول بیشتری تشکیل شده و زمانیکه در پلاک در حال تشکیل در دیواره سرخرگ‌ها رسوب کند، مضر می‌باشد. لیپو پروتئین با چگالی بسیار اندک (VLDL) فرم دیگری از کلسترول می‌باشد که به LDL تبدیل شده و منجر به بروز برخی مشکلات می‌شود. لیپوپروتئین با چگالی بالا (HDL که در شکل به صورت واحدهای کوچک‌تر نشان داده شده است) پروتئین بيشتر و کلسترول کمتری دارد و مقداری از کلسترول پلاک را جذب کرده و برای دفع به کبد بازمی‌گرداند. در نتیجه جهت حفاظت در مقابل حمله قلبی و سکته مغزي باید تا حد امکان سطح HDL خون را افزایش داد.
سنجش کلسترول در منزل
امكان اندازه گيري سطح كلسترول خون در منزل بوسيله كيت‌هاي موجود در داروخانه‌ها وجود دارد. برخی از این کیت‌ها فقط سطح کلسترول کلی را اندازه‌گیری می‌نمایند و برخی هم سطح کلسترول کلی و هم سطح HDL را می‌سنجند. برخی هم سطح HDL ،LDL، تری‌گلیسرید و کلسترول را می‌سنجند.
استفاده از این ابزارها یا اندازه‌گیری سطح کلسترول خون در هنگام سلامتی ضرری ندارد. البته این آزمایش‌ها جایگزین سنجش آزمایشگاهی لیپوپروتئین‌ها نمی‌شوند (که نیازمند ناشتا بودن در هنگام آزمایش می‌باشند).
اگر در یکی از این روش‌ها نتایج حاکی از سطح کلسترول mg/dl 200 یا بیشتر باشند، باید پیگیری و سنجش زیر نظر یک متخصص مجرب صورت گیرد.
اکثر آزمایشگاه‌ها سطح LDL خون را مستقیماً اندازه‌گیری نمی‌کنند بلکه این کار را از طریق فرمول زیر انجام می‌دهند:
(تري گليسيريد / 5) – HDL – كلسترول كلي = LDL
در مواردیکه سطح افزایش قابل توجه تری‌گلیسرید خون بطور قابل توجهی بالا باشد (بالاتر از mg/dl 400)، این فرمول قابل استفاده نبوده و سنجش مستقیم LDL ضروری است.
تحلیل نتایج آزمایش
کلسترول خون با واحد میلی‌گرم در دسی‌لیترخون (mg/dl) بیان می‌شود. مقادیر کلسترول بر اساس میزان خطری که برای سلامتی ایجاد می‌کنند طبقه‌بندی می‌شوند. چون ممکن است مقادیر کلسترول در هر روز نسبت به روزهای دیگر متفاوت باشد، در نتیجه طبقه‌بندی بر اساس یک طیف مقادیر صورت می‌گیرد. البته قرارداشتن در طیف بالای کلسترول هرگز به این مفهوم نیست که انسان قطعاً دچار بیماریهای قلبی‌عروقی می‌شود و قرار گرفتن در طیف پایین کلسترول نیز به مفهوم اطمینان از عدم وقوع بیماریهای قلبی‌عروقی نمی‌باشد.
اثر مقادیر کلسترول بر روی میزان خطر کلی بیماریهای قلبی عروقی یا سکته مغزی بستگی به عوامل دیگری مثل سابقه خانوادگی، دیابت (بيماری قند خون)، فشارخون بالا و سایر عادات سلامتی مانند استعمال سیگار یا عدم فعالیت جسمانی دارد.
سطح کلسترول کلی (کلسترول تام)
سطح کلسترول کلی، رایج‌ترین آزمایش برای شناسایی افراد در معرض خطر می‌باشد. در نیمی از بالغین سطح کلسترول کلی mg/dl 200 یا کمتر می‌باشد که حاکی از میزان پایین خطر ابتلا به بیماری‌هاي قلبی‌عروقي می‌باشد. مصرف غذاهای حاوی مقادیر پایین چربی اشباع و چربی ترانس و انجام ورزش منظم حتی در صورت قرارگرفتن سطح کلسترول در این طیف، مطلوب می‌باشد. هر 5 سال سطح چربی‌های خون خود را اندازه‌گیری کنید.
سطح کلسترول کلی mg/dl 200-239 حدمرزبالا تلقی شده و میزان خطر حمله قلبی نسبت به افراد با مقادیر زیر mg/dl 200 را به بیش از دو برابر افزایش می‌دهد. با پزشک درباره مقادیر ذکر شده در آزمایش چربی‌های خون و سایر عوامل خطر صحبت نمایید. زنان جوان در سنین پیش از قاعدگی و همچنین مردانی که فعال می‌باشند، ممکن است دارای مقادیر بالای کلسترول باشند، اما در معرض خطر بالای ابتلا به بیماریهای قلبی‌عروقی نباشند. علت این است که گر چه سطح کلسترول کلی خون بالاست، اما سطح HDL یا کلسترول خوب نیز افزایش یافته است و LDL یا کلسترول بد خون در سطح هدف می‌باشد. با پزشک خود در مورد نتایج آزمایش‌های خود مشاوره کنید.
اگر کلسترول کلی خون بالای mg/dl 240 باشد، درمقایسه با افراد دارای سطح کلسترول خون حد مرز (239-mg/dl 200)، بیش از دو برابر در معرض خطر حمله قلبی هستيد. همچنین در معرض خطر بیشتر سکته مغزی نیز قرار داريد باید با پزشک خود در مورد سطح چربی‌های خون خود مشورت نموده و سطح آنها را به محدوده سالم کاهش دهید.
سطح HDL
HDL (یا همان کلسترول خوب) در سطوح بالا سبب کاهش خطر ابتلا به بیماریهای قلبی‌عروقی می‌شود. بیماران با سطح پایین HDL در معرض افزایش‌خطر ابتلا به بیماریهای قلبی‌عروقی هستند. سطح متوسط HDL در مردان بین mg/dl 40-50 است در حالي كه در زنان به‌طور میانگین مقادیر HDL بیشتر بوده و مابین mg/dl 50-60 می‌باشد. هورمون استروژن زنانه سبب افزایش سطح HDL می‌شود. پس از یائسگی سطح HDL در زنان ممکن است کاهش یابد و در نتیجه خطر ابتلا به بیماریهای قلبی‌عروقی افزایش می‌یابد. در مردان و زنان مقادیر کمتر از mg/dl 40 پایین در نظر گرفته می‌شوند. افرادیکه مبتلا به اضافه‌وزن بوده و یا از لحاظ جسمانی غیرفعال می‌باشند، میزان HDL پایین‌تری دارند.
اگر مقادیر HDL پایین باشد پزشک ممکن است به ورزش بيشتر توصيه كند، وزن خود را در صورتی‌که اضافه‌وزن دارید یا چاق هستید کاهش دهید و اگر سیگاری می‌باشید آن را ترک کنید. گر چه درمان کلسترول بالا بطور معمول متمرکز بر کاهش کلسترول LDL مي‌باشد، اما امروزه پزشكان تأكيد خود را بر روي افزايش HDL بیشتر کرده‌اند. یک راهبرد کلیدی برای افزایش کلسترول HDL، مصرف بیشتر ماهی و مصرف کمتر گوشت قرمز می‌باشد. همچنین مصرف روغن ماهی امگا 3 سبب کاهش تری‌گلیسرید و افزایش HDL می‌شود.
نسبت کلسترول کلی به HDL در مقایسه با مقدارکلسترول کلی، شاخص معنی‌دار و بهتری برای بررسی میزان خطر است. این امر بدین دلیل است که کلسترول کلی طبیعی کمتر از mg/dl 200 در صورت همراهي با کاهش سطح HDL، ممكن است موجب افزایش میزان خطر شود. برای محاسبه این نسبت مقدار کلسترول کلی بر مقدار HDL تقسیم می‌شود. عدد بیش از 5 نشان‌دهنده افزایش میزان خطر می‌باشد. هر چه این نسبت کمتر باشد میزان خطر بیماری قلبی کاهش می‌یابد. سعی کنید این نسبت را به حدود 1 تا 4 کاهش دهید.
سطح LDL
LDL کلسترول بد است که ممکن است به آهستگی در پلاک‌های سرخرگ‌ها رسوب مي‌کند. اگر بخواهیم تنها یک شاخص لیپیدی را به عنوان شاخص خطر بیماری قلبی‌عروقی انتخاب کنیم، LDL مهمترین شاخص می‌باشد. مقادیر کمتر از mg/dl 100 مطلوب تلقی می‌شوند. البته اگر سایر عوامل خطر ابتلا به بیماریهای قلبی‌عروقی تحت کنترل باشند، ضرورتی براي پايين نگاه داشتن سطح LDL وجود ندارد. در صورت ابتلا به بیماریهای قلبی‌عروقی نیز بهتر است سطح LDL پایین‌تر از mg/dl 70 نگه داشته شود.
البته شما در مورد مقادیر LDL خود با توجه به سایر جنبه‌های سلامت قلبی‌عروقی و سایر عوامل خطر، باید با پزشکتان صحبت کنید. بیماری‌هایی که سبب افزایش میزان خطر می‌شوند شامل فشارخون‌بالا (mmHg 120/80 یا بیشتر) یا مصرف داروهای ضد‌فشارخون، ابتلا به سایر بیماریهای عروقی، ابتلا به دیابت نوع 2 (گلوکز ناشتای خون mg/dl 126 یا بیشتر حداقل در 2 مرتبه اندازه‌گیری) یا سابقه حمله قلبی مي‌شوند.
سایر عوامل خطر عبارتند از:
- استعمال سیگار یا تماس طولانی مدت با دود سیگار افراد دیگر
- سطح HDL کمتر از mg/dl 40
- سابقه خانوادگی بیماری قلبی زودرس (بیماری قلبی در پدر یا برادر قبل از 55 سالگی یا در مادر یا خواهر قبل از 65 سالگی)
- سن (45 سال یا بیشتر در مردان، 55 سال یا بیشتر یا یائسگی در زنان)
- یائسگی در هر سنی
- زندگی غیرفعال و بدون تحرك
اولین قدم برای کاهش سطح LDL، پیروی از یک رژیم غذایی حاوی مقادیر کمتری از چربی اشباع، چربی ترانس و کلسترول و سرشار از فیبر می‌باشد. همچنین افراد دارای اضافه‌وزن، نیاز به کاهش وزن و افزایش میزان فعالیت دارند.
اگر سطح LDL بسیار بالا باشد ممکن است علاوه بر تغییرات سالم در شیوه زندگی استفاده از درمان دارویی نیز ضروری باشد. تغییرات سالم در شیوه زندگی به یک زمان طولانی جهت بهبود سطح LDL و بهینه‌سازی وضعیت قلبی‌عروقی نیاز دارد. اگر تغییرات سالم در شیوه زندگی قادر نباشند که سطح LDL را به محدوده طبیعی بازگردانند، ممکن است پزشک دارو تجویز نماید. در بیشتر افراد استفاده توام از داروهای کاهش‌دهنده کلسترول و نیز تغییرات سالم در شیوه زندگی می‌توانند سطح LDL را کاهش دهند.
تری‌گلیسرید
ممکن است سطح بالای تری‌گلیسرید در ایجاد بیماریهای قلبی‌عروقی نقش داشته باشد، اما هنوز میزانی از تری‌گلیسرید بالا که به تنهایی عامل خطر ابتلا به بیماریهای قلبی‌عروقی باشد، مشخص نشده است. پزشکان می‌دانند که ترکیب LDL بالا و تری‌گلیسیرید بالا سبب افزایش خطر حمله قلبی به بیش از میزانی می‌شود که هر یک از این عوامل به تنهایی موجب آن می‌گردند. افراد با تری‌گلیسرید بالا اغلب چاق هستند، معمولا مبتلا به فشارخون‌بالا یا دیابت (بیماری‌قندخون) بوده و دارای سطوح پایینHDL می‌باشند. سطوح به شدت بالای تری‌گلیسرید (بیش از mg/dl 500) ممکن است منجر به التهاب در لوزالمعده (پانکراس) تحت عنوان پانکراتیت شود که یک بیماری تهدیدکننده زندگی می‌باشد.
در صورت افزایش سطح تری‌گلیسیرید، اقداماتی مثل کنترل وزن، پیروی از یک رژیم غذایی حاوی مقادیر اندک چربی‌اشباع و چربی‌ترانس، محدودیت مصرف قند و سایر کربوهیدرات‌ها و عدم مصرف الکل و ورزش منظم مفید هستند. قند خون ناشتا را نيز بايد اندازه بگیرید تا علايم زودرس بیماری دیابت (بیماری قند خون) را کنترل کنید. افزایش تری‌گلیسرید ممکن است یکی از علایم سندرم متابولیک باشد که تحت عنوان سندرم مقاومت به انسولین نیز شناخته می‌شود.
تغذیه مطلوب جهت کاهش کلسترول
خوردن غذاهای حاوی چربی اشباع، چربی ترانس و کلسترول ممکن است کلسترول خون را افزایش دهد. ممکن است تصور کنید که کلسترول موجود در غذا عامل اصلی افزایش کلسترول خون می‌باشد، اما این موضوع صحیح نيست. مهمترین عامل افزایش کلسترول، چربی‌های اشباع و ترانس هستند. اولین قدم جهت کاهش کلسترول از طریق رژیم غذایی، آگاهی از انواع چربی‌های موجود در رژیم غذایی و اثر آنها بر روی کلسترول خون می‌باشد.
چربی‌هایی که کلسترول خون را افزایش می‌دهند
دو نوع چربی در افزایش کلسترول خون دخالت دارند: چربی اشباع و چربی ترانس. اگر سطح کلسترول خون بالا باشد، براساس رهنمودهای حال حاضر باید مصرف چربی اشباع و چربی ترانس روی هم رفته کمتر از 7 درصد کل کالری مصرفی روزانه باشد.
چربی‌های اشباع که بدن شما جهت ساختن کلسترول LDL یا “کلسترول بد” از آنها استفاده می‌کند، بطور عمده از غذاهایی با منشاء حیوانی تأمین می‌شوند. گوشت گوسفند، گوساله و محصولات لبنی طبیعی مثل کره، خامه، شیر و پنیر همگی حاوی مقادیر بالایی از چربی اشباع هستند. منابع گیاهی چربی اشباع روغن‌های حاره‌ای مثل نارگیل، خرما و… را شامل می‌شوند. این غذاها چربی اشباع زیادی داشته و باعث افزایش کلسترول LDL می‌شوند.
چربی‌های ترانس یا اسیدهای چرب ترانس از انواع چربی غیراشباع هستند و ممکن است سبب افزایش سطح LDL و کاهش سطح HDL شوند. چربی‌های ترانس زمانی ایجاد می‌شوند که هیدروژن به روغن‌های نباتی افزوده می‌شود تا جامد شوند. چربی‌های ترانس در شکل گسترده‌ای در پخت تجاری (بیسکویت، کیک و شیرینی‌جات) و همچنین در رستوران‌ها (به خصوص برای سرخ کردن غذا) مورد استفاده قرار مي‌گيرند. همچنین این چربی‌ها بطور طبیعی در برخی غذاها نظیر گوشت و شیر کامل وجود دارند. به تازگی مشخص نمودن میزان چربی اشباع و ترانس موجود در غذاهای آماده و فرآوری شده بر روی برچسب‌غذایی آنها اجباری شده است.
به تازگی توصیه شده است که مصرف اسیدهای چرب ترانس نيز، بیشتر از 1 درصد از کل کالری مصرفی روزانه نباشد. البته گاهی ممکن است بر روی برچسب غذایی نوشته شده باشد “چربی ترانس صفر” اما در واقع حاوی 0/5 گرم چربی ترانس در هر واحد غذایی باشد. در نتیجه جهت کنترل میزان مصرف چربی ترانس به نوشته روي برچسب غذايي كه در آن به استفاده از فرآورده هاي حاوي روغن هيدروژنه و نيمه هيدروژنه اشاره شده است دقت نماييد.
چربی‌هایی که کلسترول خون را کاهش می‌دهند
برخی چربی‌ها بواقع می‌توانند سطح کلسترول را کاهش دهند. هم چربی‌های غیراشباع چندگانه و هم چربی‌های غیراشباع منفرد بطور مشابه می‌توانند به کاهش کلسترول کمک کنند. این چربی‌ها جایگزین‌های مطلوبی برای چربی‌های اشباع و ترانس می‌باشند، اما باید از این نکته هم آگاه بود که باید میزان مصرف کلی چربی‌ها را به دلیل کاهش دریافت کالری کمتر نمود. جهت کاهش کلسترول باید مجموع چربی‌های مصرفی شما، 25 تا 35 درصد کل کالری مصرفی روزانه شما را تشکیل دهد.
چربی‌های غیراشباع دارای یک‌پیونددوگانه در روغن‌ها و میوه‌هایی مانند روغن زیتون و آووکادو وجود دارند. این چربی‌ها به سلول‌های بدن کمک می‌کنند تا در مقابل جذب چربی و کلسترول مقاومت کنند و در نتیجه روند رسوب پلاک در سرخرگ‌ها آهسته می‌شود. چربی‌های غيراشباع دارای چند پیوند دوگانه در بسیاری از تنقلات و دانه‌ها، ذرت، سویا و همچنین روغن‌های آنها یافت می‌شوند. آگاهی از این نکته بسیار مهم است که “روغن کانولا” دارای کمترین محتوای چربی اشباع در میان انواع مختلف روغن‌های موجود در بازار می‌باشد.
غذاهای غنی از چربی‌های غیراشباع امگا-3 بویژه ممکن است در کاهش خطر بیماری سرخرگ‌های کرونری، تری‌گلیسرید بالا، لخته شدن خون، ریتم غیرطبیعی قلب و مرگ ناگهانی مفید باشند. توصیه شده است كه دست‌كم 2 بار در هفته از ماهی کباب شده یا پخته شده (ترجیحاً ماهی چرب) استفاده شود. امگا-3 در ماهی‌ها بویژه در ساردین، ماهی‌تن، قزل‌آلای دریاچه‌ای و ماهی‌آزاد یافت می‌شود. البته نگرانی در مورد سطح بالای جیوه در ماهی شمشیری و ماهی تون سبب شده که به بالغین توصیه شود که مصرف خود از این ماهی‌ها را به هفته‌ای یک بار کاهش دهند. جنین انسان به ویژه نسبت به جیوه آسیب‌پذیر است. در نتیجه پزشکان توصیه می‌کنند که زنان حامله حتی مصرف خود را به کمتر از این مقدار نيز کاهش دهند.
جایگزین ماهی، منابع متعدد گیاهی غنی از چربی‌های امگا- 3 مثل روغن سویا و گردو می‌باشند. سویا اگر چه حاوی چربی کل زیادی است اما چربی اشباع بسیار کمی دارد و ممکن است دارای آثار سودمندی بر روی چربی‌ها باشد. سویا ممکن است در اشکال مختلفی مثل آجيل، شيرسويا و… استفاده شود.
کلسترول غذایی
کلسترول منحصراً در غذاهایی با منشا حیوانی یافت می‌شوند. گوشت قرمز، محصولات لبنی کامل، زرده تخم مرغ و گوشت احشاء، حاوی کلسترول بسيار بالایی می‌باشند. جهت کاهش کلسترول طبق دستورالعمل‌های جديد بايد مصرف کلسترول روزانه را بطور متوسط به کمتر از 300 میلی گرم محدود نمود. حتماً بخاطر داشته باشید که غذاهای گیاهی (میوه‌ها، سبزیجات، دانه ها و غلات) کلسترول شما را افزایش نمی‌دهند، بنابراین شما می‌توانید مقدار زیادی از آنها را مصرف کنید.
فیبر
مصرف فیبرهای گیاهی همانند غذاهای حاوی مقادیر پایین چربی اشباع به کاهش کلسترول خون کمک می‌کنند. رژیم غذایی پرفیبر با میزان کمتر مرگ و مير ناشی از بیماری سرخرگ‌های کرونری و حمله قلبی مرتبط است.
فیبر قابل حل (نوعی از فیبر که در روده‌های شما بطور نسبی تجزیه می‌شود)، بطور موثری کلسترول را (در حدود 5 درصد) از طریق اتصال به کلسترول جهت دفع از بدن کاهش می‌دهد. افزایش فیبرهای رژیم غذایی یکی از اقدامات اصلی در رژیم‌های کاهش دهنده کلسترول می‌باشد. فیبرهای قابل حل در جو دوسر، لوبیا، نخود، جو، مرکبات، توت فرنگی و سیب یافت می‌شوند. در عوض، فیبرهای غیر قابل حل در محصولات گندمی یافت می شوند و فاقد اثرات کاهش‌دهنده کلسترول هستند.
استرول‌ها و استانول‌های گیاهی
پزشک ممکن است توصیه نماید که از کره‌های گیاهی حاوی استرول‌ها و استانول‌های گیاهی استفاده کنید. این مواد معادل‌های گیاهی کلسترول هستند و ممکن است بطور قابل توجهی میزان جذب کلسترول از منابع دیگر رژیم غذایی را کاهش دهند. کره‌های گیاهی که حاوی این مواد می‌باشند در اغلب فروشگاه‌های مواد غذایی یافت می‌شوند. کره‌های گیاهی مایع (یا کره‌های نرم موجود در تیوپ‌ها) نسبت به کره‌های گیاهی جامد ارجح هستند چرا که چربی هیدروژنه و چربی اشباع کمتری دارند.
الکل و کلسترول
مطابق دستور صريح اسلام الكل مصرف ننمایيد. در صورت پيروي از ساير اديان الهی توجه داشته باشید که مصرف الکل خطرناک بوده و برای سلامتی قلبی‌عروقی شما به دلایل مختلف مضر است و سبب افزایش موارد فشار خون بالا، چاقی و سکته مغزی می‌گردد. همچنین در زنان مصرف الکل میزان خطر سرطان پستان را هم افزایش می‌دهد.
توصیه‌های رژیم TLC
رژیم غذایی TLC یا “تغییرات درمانی در شیوه زندگی”، مجموعه‌ای از رهنمودهای تغذیه‌ای برای افرادی است که می‌خواهند کلسترول خون خود را کاهش دهند. اگر کلسترول خون توسط رژیم TLC به میزان کافی کاهش نیافت، پزشک ممکن است افزایش مصرف فیبرهای قابل حل و استرول‌های گیاهی را توصیه نماید.
داروهای کاهش دهنده کلسترول
اگر پیروی از یک رژیم سالم غذایی، انجام منظم ورزش و کاهش وزن سبب کاهش سطح کلسترول کلی و LDL به سطح هدف نشود، ممکن است پزشک داروهای کاهش‌دهنده کلسترول را بصورت منفرد یا ترکیبی تجویز نماید. همچنین ممکن است سطح کلسترول تنها اندکی افزایش یافته باشد، اما به دلیل ابتلا به سایر بیماری‌ها مثل بیماری قلبی، بیماری‌تیروئیدی (کم‌کاری تیروئید)، دیابت یا بیماری کلیه مجبور باشید که از داروها استفاده کنید. همچنین ممکن است پزشک جهت تعیین سطح هدف درمانی كلسترول و نیاز یا عدم نیاز به استفاده از دارو به سن و سابقه خانوادگی توجه نماید.
اگر میزان خطر بالا یا بسیار بالا باشد، ممکن است پزشک مصرف داروهايي را توصیه نماید تا کلسترول به حد mg/dl 70 کاهش یابد. اگر میزان خطر متوسط باشد، ممکن است پزشک در صورت بالاتر بودن LDL از mg/dl 130، دارو تجویز کند. از سویی دیگر دارو درمانی در همه افراد مناسب نمی‌باشد (برای مثال در یک فرد سالمند دارای سطح کلسترول بالا اما بدون ابتلا به دیابت یا بیماری قلبی).
صحبت با پزشک در مورد سابقه پزشکی و شیوه زندگی پیش از تجویز دارو بسیار مهم است. در مورد داروها، ویتامین‌ها یا مکمل‌های مورد مصرف خود اطلاعات کافی را به پزشک خود بدهید (برخی داروها به شکل خطرناکی با یکدیگر تداخل دارند). همچنین شما و پزشکتان باید در مورد بیماری‌هایی مانند مشکلات کبدی، دیابت، نقرس، زخم‌ها یا بیماری کلیوی یا کیسه صفرا كه به آنها مبتلا هستيد صحبت کنید، چرا که ممکن است برخی از داروهای کاهش‌دهنده کلسترول موجب بدتر شدن این بیماری‌ها شوند.
استاتین‌ها (یا مهارکننده‌های HMGCoA ردوکتاز)
شایع‌ترین داروهای تجویزی کاهش‌دهنده کلسترول بوسیله پزشکان، استاتين‌ها هستند که فعالیت یک آنزیم (HMGCoA ردوکتاز) را در بدن مهار نموده و سبب کاهش کلسترول خون می‌شوند. با کاهش تولید کلسترول، کبد سعی در تولید گیرنده‌های بیشتر LDL می‌نماید. این گیرنده‌ها ذرات LDL را در بدن جذب می‌کنند و در نتیجه سطح کلسترول LDLکاهش می‌یابد. استاتین‌ها ممکن است علاوه بر کاهش کلسترول، سبب کاهش التهاب و بهبود عملکرد سلول‌های پوشش دیواره رگ‌ها شوند.
بسیاری از افراد بدون هیچ مشکلی می‌توانند از استاتین‌ها استفاده کنند، اما در برخی از افراد این داروها سبب ایجاد عوارضی چون یبوست، درد شکم یا دل‌پیچه می‌شوند . هرچه از مدت مصرف دارو بگذرد به احتمال بیشتری این عوارض کاهش یافته یا رفع می‌شوند. استاتین‌ها اغلب قبل از خواب مصرف می‌شوند، چرا که بدن عصرها کلسترول بیشتری تولید می‌کند. اگر شما دچار گرفتگی عضلانی یا ضعف عضلانی شوید بلافاصله با پزشک خود تماس بگیرید چرا که ممکن است این حالت نشان‌دهنده یک عارضه جانبی خطرناک باشد. این نوع درد عضلانی اغلب هر دو سمت بدن را درگیر ساخته و اغلب در عضلات بزرگ بدن برای مثال در شانه‌ها و ران‌ها رخ می‌دهد. در هنگام مصرف استاتین‌ها ضروری است که هر از چندگاه آزمایش خون داد تا مشخص شود که داروها بر روی کبد تأثیر منفی نگذاشته باشند. نمونه‌های داروهای استاتینی شامل لووستاتین، سیمواستاتین، آتورواستاتین، پراواستاتین و رزوواستاتین می‌باشد.
تجمع‌دهنده‌های اسیدهای صفراوی (یارزین‌ها)
بدن از کلسترول جهت تولید صفرا استفاده می‌کند که یک ماده اسیدی موثر در هضم غذا می‌باشد. تجمع‌دهنده‌های اسیدهای صفراوي از لحاظ شیمیایی در روده به صفرا متصل می‌شوند و از جذب مجدد صفرا جلوگیری می‌کنند. بدین طریق صفرا توسط مدفوع از بدن دفع می‌شود. کبد به این امر پاسخ جبرانی می‌دهد چرا که به عنوان سنگ‌بناي تولید صفرا، نیاز به کلسترول دارد. در نتیجه بدنبال مصرف بیشتر کلسترول توسط کبد، کلسترول کمتری وارد خون می‌شود. تجمع‌دهنده‌های اسیدهای صفراوي دارای عوارضی همچون یبوست، نفخ شکم، دل‌پیچه یا سوزش سردل می‌باشد. نمونه‌های تجمع‌دهنده‌های اسیدهای صفراوی شامل کلستیرامین، کلستیپول و کلسولام می‌باشد.
نیکوتینیک اسید (نیاسین)
این دارو نوعی ویتامین B است که تولید کبدي برخی اجزای LDL را کاهش می‌دهد. همچنین این دارو می‌تواند سطح تری‌گلیسرید را کاهش داده و سطح HDL را افزایش دهد. عوارض جانبی احتمالی نیکوتینیک اسید شامل گرگرفتگی، دل‌پیچه، حمله نقرس یا ریتم غیرطبیعی قلبی می‌باشد. اگر نیاسین برای بیمار تجویز می‌شود، ابتدا باید با دوز پایین آغاز شود و سپس مصرف آن افرایش یابد. گرگرفتگی را می‌توان با مصرف آسپرین، 30 دقیقه پیش از مصرف نیکوتینیک اسید کاهش داد. الکل نباید با فاصله کمتر از 2 ساعت پس از مصرف دارو استفاده شود، چرا که احتمال گرگرفتگی افزایش می‌یابد. حملات گرگرفتگی را می‌توان با مصرف آسپرین جويدني بالغين يا شربت بروفن (بروفن مانند آسپرين یک داروی ضدالتهابی غیرکورتونی است) درمان نمود.
مشتقات اسید فیبریک (فیبرات‌ها)
این داروها سبب مهار تولید ذراتی می‌شوند که ممکن است در تولید تری‌گلیسریدها استفاده گردند و همچنین سبب تحریک تولید آنزیمی می‌شوند که چربی‌ها را تجزیه می‌کند. مشتقات اسید فیبریک ممکن است جهت کاهش سطح تری‌گلسیریدها تجویز شوند. این داروها می‌توانند سبب بروز عوارض جانبی همچون دل‌پیچه، استفراغ، نفخ شكم یا سردرد شوند و خطر ایجاد سنگ کیسه صفرا را نيز افزايش دهند. نمونه فیبرات‌ها شامل ژمفیبروزیل و فنوفیبرات می‌باشند.
مهارکننده‌های جذب کلسترول
این گروه جدیدتر داروها سبب جلوگیری از دریافت و جذب کلسترول در روده کوچک می‌شوند. “ازتيميب” اولین داروی شناخته شده این گروه می‌باشد که می‌توان آن را همراه با استاتين‌ها مصرف کرد. ازتيميب اغلب برای افرادی تجویز می‌شود که دارای سطح کلسترول بالايی هستند ولي نمي‌توانند از استاتين‌ها استفاده كنند. عوارض جانبی ممکن است شامل درد شکم، احساس خستگی یا واکنش‌های آلرژیک مانند ورم گلو باشد. در صورت بروز این عوارض بلافاصله با پزشک خود مشورت کنید.
شما ممکن است دچار هیچ‌یک از عوارض جانبی این داروها نشوید و یا ممکن است عوارضی را تجربه کنید که در اینجا ذکر نشده است. اگر فکر می کنید دچار مشکلی شده‌اید که احتمال دارد عارضه جانبی دارو باشد، بلافاصله با پزشک خود تماس بگیرید. اما دارو را پیش از مشورت با پزشک قطع نکنید. قطع ناگهانی مصرف دارو ممکن است سبب تشدید مشکل شود. از این داروها نباید در طول حاملگی استفاده شود (به جز داروهای تجمع‌دهنده صفراوی) چرا که هنوز آثار آنها بر روی جنین بطور کامل شناخته نشده است.
شيوه زندگی كاهش‌دهنده كلسترول
شما مي‌توانيد با دستيابي به عادات ساده و مختلفي كلسترول خون خود را كاهش دهيد و آن را در سطح مطلوب حفظ نمایيد:
- در فواصل زماني كه پزشك توصيه مي‌كند، چربي‌هاي ناشتاي خون خود را اندازه‌گيري كنيد. از سطح كلسترول کلی، LDL ،HDL و تری‌گليسيريد خود همواره آگاه باشيد.
- با پزشك خود در مورد ميزان خطر ابتلا به بيماري قلبي، وضعیت سلامت قلبي‌عروقي و شيوه زندگي خودتان صحبت كنيد و از وي بخواهيد سطح مطلوب كلسترول هدف را در شما تعيين كند.
- شاخص توده بدني خود را اندازه‌گيري كنيد و وزن مطلوب خود را تعيين نماييد. اگر ضروری است كه وزن خود را تا حدي كاهش دهيد با پزشك يا متخصص تغذيه مشورت كنيد تا برنامه‌اي را براي كمك به شما جهت كاهش وزن و كاستن از چربي‌ها و كلسترول دريافتي رژيم غذايي تنظيم كند.
- دست‌كم روزانه 30 دقيقه فعاليت بدنی با شدت متوسط داشته باشيد (حداقل 5 روز در هفته). انجام روزانه يك ساعت فعالیت بدنی، مطلوب‌تر است.
فهرست منابع
کتاب راهنمای پیشگیری و درمان بیماریهای قلبی عروقی – دکتر اکبر نیک‌پژوه
تاریخ آخرین ویرایش: دی‌ماه 1402