مسمومیت
مسمومیت زمانی رخ میدهد که یک مادهٔ سم ی (سم) باعث بیماری یا آسیب شما شود. سمها میتوانند از گیاهان، حیوانات، پاککنندهها و مواد شیمیایی خانگی، داروها، منواکسیدکربن و موارد دیگر باشند. اگر هر کسی در خانهٔ شما در معرض سم قرار گرفت ــ حتی اگر علامتی ندارد ــ برای دریافت اطلاعات صحیح با شمارههای ۱۴۹۰ یا ۱۹۰ تماس بگیرید و در شرایط اورژانسی با ۱۱۵ تماس بگیرید.
مرور کلی
مسمومیت چیست؟
مسمومیت زمانی رخ میدهد که قرارگرفتن در معرض یک مادهٔ سمی (Toxic substance) شما را بیمار کند یا به شما آسیب برساند. بسیاری از مواد برای انسانها سمی هستند. نمونهها شامل فلزات سنگین، برخی گازها و حتی بعضی گیاهانِ باغ شما هستند. مسمومیت غالباً ناگهانی و بهصورت تصادفی رخ میدهد. برای مثال، ممکن است یک کودک شربتِ سرفه بنوشد، یا شما پاککننده را داخل چشم خود بپاشید.
گاهی مسمومیت روشی برای خودآسیبرسانی در افرادی است که به خودکشی فکر میکنند. اگر افکارِ خودآسیبرسانی دارید، فوراً از خدمات اورژانسی کمک بگیرید (۱۱۵).
علائم و علل
علائم مسمومیت
علائم و نشانههای مسمومیت بسته به اینکه سم چگونه وارد بدن شما میشود، متفاوتاند. برای مثال:
- علائم مواد شیمیایی سمی در چشم شامل درد چشم، قرمزی یا تورم است.
- علائم و نشانهها در صورت بلعِ سم شامل مشکلات گوارشی مانند اسهال، تهوع و/یا استفراغ است.
- رسیدنِ سم به پوست میتواند موجب راش/دانهٔ پوستی، درد و سوزش شود.
علائم و نشانهها همچنین بسته به موارد زیر متفاوتاند:
- مقدار و نوع سم
- سن و سلامتِ کلی شما
- مدت زمانی که در معرض سم هستید. مواجههٔ حاد (Acute exposure) چند ثانیه یا چند دقیقه طول میکشد، درحالیکه مواجههٔ مزمن (Chronic exposure) طی مدت طولانی رخ میدهد.
علائم مواجههٔ حاد با سم
علائم احتمالیِ بسیاری در مسمومیتِ حاد وجود دارد. این علائم میتوانند کل بدنِ شما و/یا بخشهای منفردی را درگیر کنند. ممکن است علائم بلافاصله یا ساعتها تا روزها پس از قرارگیری در معرضِ یک سم پدیدار شوند.
اگر فکر میکنید علائمِ مسمومیت دارید، با مرکز کنترل مسمومیت یا شمارهٔ خدمات اورژانس محلی تماس بگیرید. علائم شامل موارد زیر است:
- تغییرات در دمای بدن
- تغییرات در ضربان قلب
- درد قفسهٔ سینه
- گیجی
- سرفه، احتمالاً همراه با خون
- اسهال، تهوع و/یا استفراغ
- سرگیجه، ضعف یا غش
- درد، قرمزی، تورم یا اشکریزشِ چشم
- سردرد
- سوزشِ شدید در چشمها، بینی، گلو و راههای هوایی
- راش/قرمزی پوست، درد، سوزش یا سوزنسوزن
- درد و گرفتگیِ شکم
- تنگیِ نفس
- اختلال در دید یا از دستدادن بینایی
علائم مواجههٔ مزمن با سم
مواجههٔ مزمن (بلندمدت) ممکن است تا سالها علامتدار نشود. برای مثال:
- قرارگیریِ بلندمدت در معرضِ گازهای سمی میتواند موجب آسیب ریه شود. علائمی که ممکن است ایجاد شوند شامل تنگیِ نفس و خسخسِ مزمن هستند.
- قرارگیریِ بلندمدت در معرضِ رادون (Radon) میتواند به سرطان ریه منجر شود.
اثراتِ مسمومیت چیست؟
اثراتِ مسمومیت از خفیف تا شدید متغیر است. برخی موارد کشندهاند. مواردِ شدید ممکن است به موارد زیر منجر شوند:
- بستری در بیمارستان
- درمانِ بلندمدت
- ناتوانیها یا آسیبهای دائمی
چگونگیِ اثرگذاریِ مسمومیت بر شما به عواملِ بسیاری بستگی دارد، از جمله:
- نوعِ سم. برخی انواعِ سمها علائمِ خفیفی ایجاد میکنند که با مراقبت در منزل برطرف میشوند. برخی دیگر احتمال بیشتری دارند که بیماریِ شدید ایجاد کنند.
- راهِ ورود به بدن. سمها میتوانند از راهِ پوست، دهان، بینی یا چشمها وارد بدن شوند. بلعِ یک مادهٔ سمی (مانند یک پاککنندهٔ خانگی) اغلب آسیب بیشتری نسبت به تماسِ پوستی ایجاد میکند.
- مقداری که وارد بدن میشود. سمها بهطور کلی در مقادیرِ بیشتر خطرناکترند.
- مدتِ مواجهه. یک مسمومیت میتواند حاد (چند ثانیه یا دقیقه) یا مزمن (بلندمدت) باشد. مواجهههای مزمن اغلب در محیطِ کار رخ میدهند، بهویژه در معدن، کارخانهها یا کشاورزی.
- سرعتِ شروعِ درمان. درمانِ سریع میتواند اثراتِ مسمومیت را محدود یا متوقف کند.
- عواملی مانند سن و سلامت. سمها کودکان را متفاوت از بزرگسالان تحتتأثیر قرار میدهند. کودکان کوچکترند، بنابراین دوزی که ممکن است به شما آسیب نرساند میتواند برای آنها 致ی باشد. افرادی که بیماریهای زمینهای دارند نیز ممکن است از سموم بیمارتر شوند یا بهبودِ دشوارتری داشته باشند.
عللِ مسمومیت
مسمومیت زمانی رخ میدهد که به اندازهٔ کافی در معرض چیزی قرار بگیرید که شما را بیمار کند یا به شما آسیب برساند. سمها بهتعریف، هر موادی هستند که میتوانند باعث بیماری یا آسیب شوند. آنها میتوانند مایع، جامد یا گاز باشند. مسمومیت میتواند در صورتِ موارد زیر رخ دهد:
- استنشاقِ یک سم در هوا
- خوردن یا نوشیدنِ مادهای که حاوی سم است
- ورودِ سم به چشم
- جذبِ یک سم از طریقِ پوست
- گزش یا نیشِ حیوان یا حشره و تزریقِ زهر (Venom)
برخی مواد حتی در مقادیرِ بسیار کم خطرناکاند. برخی دیگر فقط در مقادیرِ زیاد به شما آسیب میزنند.
انواعِ سم
انواعِ بسیاری از سمها وجود دارد. برخی را با نام میشناسید، مانند منواکسیدکربن (Carbon monoxide) یا سرب (Lead). برخی دیگر کمتر واضحاند و در غذاها یا محصولاتی که هر روز استفاده میکنید وجود دارند. در ادامه چند نمونه آمده است:
- گیاهانِ سمی. برخی گیاهان حاوی توکسینهایی هستند که هنگامِ جذب از طریق پوست یا بلع میتوانند به شما آسیب بزنند. نمونهها شامل پیچکِ سمی و شوکرانِ آبی/سمی هستند.
- زهر. زهر (Venom) سمی است که حیوانات تولید میکنند. میتواند از طریقِ یک زخم یا آسیب وارد بدن شما شود. نمونهها شامل نیشِ زنبور، نیشِ عروسِ دریایی، نیشِ عقرب، گزشِ مورچهٔ آتشین و گزیدگیِ مار هستند. مواجهه با زهر میتواند علائمِ خفیف یا واکنشهای تهدیدکنندهٔ زندگی ایجاد کند.
- فلزاتِ سنگین. هنگامی که فلزاتِ سنگین در بدنِ شما تجمع مییابند، میتوانند سمی شوند. نمونهها شامل مسمومیت با جیوه، آرسنیک و سرب هستند.
- منواکسیدکربن. استنشاقِ دودِ منواکسیدکربن (CO) میتواند به مسمومیت با منواکسیدکربن منجر شود. CO خطرناک است زیرا دیده یا بو شده نمیشود. کارکردِ یک آشکارسازِ CO تنها راهِ آگاهی از حضورِ آن است. CO میتواند ظرفِ تنها چند دقیقه موجب مرگ شود.
- غذای آلوده. توکسینهای باکتریها، قارچها و کپکها میتوانند غذای شما را آلوده کنند و مسمومیت غذایی ایجاد کنند. این حالت زمانی رخ میدهد که غذایی بخورید که تازه نبوده، بهدرستی شسته نشده، بهطور کامل پخته نشده یا در دمای مناسب نگهداری نشده است. عاملانِ شایع شامل اشرشیاکُلی، سالمونلا و لیستریا هستند. سیگواتوکسین (Ciguatoxin) توکسینی در برخی ماهیهاست که میتواند به بیماریِ شدید منجر شود.
- قارچها. توکسینهای قارچهای سمی علائمِ گوارشی ایجاد میکنند که معمولاً خودبهخود برطرف میشوند. اما برخی توکسینها میتوانند به نارساییِ کبد و کلیه منجر شوند. همیشه نهایتِ احتیاط را بهکار ببرید. قارچهای کشنده بهراحتی با نوعِ خوراکی اشتباه گرفته میشوند.
- داروها. هر دارویی (با نسخه یا بدون نسخه) اگر نادرست مصرف شود میتواند به سم تبدیل شود. نمونههای شایع شامل مُسکنهای مخدّر، استامینوفن (Acetaminophen؛ مانند Tylenol®) و رقیقکنندههای خون هستند. به ارائهدهندهٔ خدمات سلامت خود دربارهٔ تمام داروهایی که مصرف میکنید اطلاع دهید. آنها اطمینان حاصل میکنند که داروها برای شما ایمناند و با هم تداخل ندارند.
- نیکوتین. مسمومیت با نیکوتین میتواند برای هر کسی رخ دهد، اما در کودکانی که سیگار میخورند یا نیکوتینِ مایع (از سیگارهای الکترونیکی) مصرف میکنند شایعتر است.
- الکل. مسمومیت با الکل زمانی رخ میدهد که الکلِ اتیلیک (Ethyl alcohol) ــ که معمولاً «الکل» نامیده میشود ــ را سریعتر از توانِ بدن برای پردازش و دفع آن مصرف کنید. این حالت همچنین میتواند با انواعی از الکل رخ دهد که بدن شما نمیتواند آنها را بیخطر پردازش کند، مانند الکلهای ایزوپروپیل (مالشی) یا متیل (که «متانول» یا «الکل چوب» نیز نامیده میشود).
- محصولاتِ پاککننده. بسیاری از پاککنندههای خانگی حاوی موادِ شیمیاییای هستند که در صورت بلع، بدبهکارگیری، ترکیب یا مصرفِ نادرست سمیاند.
- آفتکشها. موادِ شیمیاییِ موجود در بیشترِ آفتکشها در صورتِ مصرف، سمی هستند.
تشخیص و آزمایشها
چگونگیِ تشخیصِ مسمومیت توسط پزشکان
کارشناسانِ مرکز کنترل مسمومیت یا سایر ارائهدهندگان خدمات سلامت مسمومیت را تشخیص میدهند. این کار میتواند تلفنی و/یا حضوری انجام شود.
مدیریت و درمان
کمکهای اولیه برای مسمومیت
انجامِ کمکهای اولیه ظرفِ چند ثانیه یا چند دقیقه پس از مواجهه با سم میتواند از آسیبِ جدی پیشگیری کند. فقط زمانی اقدام به کمکهای اولیه کنید که فرد:
- بیدار باشد
- هوشیار باشد
- طبیعی نفس بکشد
- تواناییِ بلع داشته باشد
اگر هر یک از مواردِ فوق وجود ندارد، فوراً با ۱۱۵ تماس بگیرید.
کمکهای اولیه بسته به نوعِ مواجهه متفاوت است.
| نوعِ مواجهه با سم | کمکهای اولیه |
|---|---|
| بلعِ سمی که گلو را میسوزاند یا تحریک میکند | کمی آب یا شیر بنوشید. |
| ورودِ سم به چشم | بلافاصله چشمها را بشویید تا خطرِ از دستدادنِ بینایی کاهش یابد. (ابتدا لنزهای تماسی را خارج کنید.) چشمها را زیرِ آبِ روان و ولرم بهمدتِ حداقل ۱۵ تا ۲۰ دقیقه بشویید. در طولِ شستوشو پلک بزنید. |
| رسیدنِ سم به پوست | لباسهای آلوده به سم را درآورید. پوست را بلافاصله با آبِ روان و ولرم بهمدتِ حداقل ۱۵ دقیقه بشویید. |
| استنشاقِ سم | فوراً به فضای باز و هوای تازه منتقل شوید. |
چه زمانی برای کمک تماس بگیریم
از کمکهای اولیه بگذرید و فوراً با ۱۱۵ تماس بگیرید اگر فرد:
- فرو میریزد یا هوشیاریاش را از دست میدهد
- دچار تشنج میشود
- در تنفس مشکل دارد
پس از آغاز کمکهای اولیه با ۱۱۵ تماس بگیرید اگر فرد:
- پس از شستوشوی ۱۵ تا ۲۰ دقیقهای دچار تحریکِ شدیدِ چشم، درد، قرمزی، تورم یا مشکلاتِ بینایی است
- پس از شستوشوی ۱۵ دقیقهای دچار علائمِ شدیدِ پوستی مانند سوختگیهای تاولی، درد، تورم یا قرمزی است
در غیر این صورت، پس از انجامِ کمکهای اولیه با شمارههای ۱۴۹۰ یا ۱۹۰ تماس بگیرید.
یک کارشناسِ مسمومیت تلفنی با شما صحبت خواهد کرد. آنها برای ارائهٔ بهترین توصیهٔ ممکن، اطلاعاتِ کلیدی میخواهند. آماده باشید تا مواردِ زیر را ارائه کنید:
- سن و وزنِ فرد
- بیماریهای شناختهشده و آلرژیها
- نوعِ سم یا محصول
- مقدارِ مواجهه
- راهِ ورود به بدن (بلع، استنشاق و غیره)
- مدتی که از مواجهه گذشته است
- کمکهای اولیهٔ انجامشده
- علائمِ قابلمشاهده مانند استفراغ
- مکانِ دقیقِ فرد و نزدیکترین بیمارستان
کارشناس دستورالعملهای دقیقی دربارهٔ اقداماتِ لازم و اینکه آیا باید به بیمارستان مراجعه کنید به شما خواهد داد.
درمانهای مسمومیت
مرکز کنترل مسمومیت یا ارائهدهندهٔ خدمات سلامتِ شما بهترین درمان را تعیین خواهد کرد. اغلب، کمکهای اولیه برای بهبودِ شما کافی است. اما ممکن است به مراقبت در بیمارستان نیاز داشته باشید.
درمانها بسته به نوعِ سم و چگونگیِ اثرگذاریِ آن بر شما متفاوتاند. علاوه بر کمکهای اولیه، درمانهای احتمالیِ دیگر شامل مواردِ زیرند:
- پادزهرها (Antidotes). اینها داروها یا موادی هستند که اثراتِ سم را خنثی یا معکوس میکنند. انواعِ بسیاری وجود دارد. چیزی که علیهِ یک سم مؤثر است ممکن است برای دیگری کارساز نباشد. برخی سموم پادزهر ندارند.
- زغالِ فعال (Activated charcoal) و تخلیهٔ معده (Lavage). این روشها ممکن است از ورودِ سم به جریانِ خون جلوگیری کنند. فقط یک ارائهدهندهٔ خدمات سلامت باید از زغالِ فعال و تخلیهٔ معده استفاده کند. خودتان آنها را امتحان نکنید.
- مراقبتِ حمایتی (Supportive care). اشکالِ گوناگونی از مراقبتِ حمایتی، مانند وِنتیلاسیونِ مکانیکی (Mechanical ventilation) و مایعاتِ وریدی (IV fluids)، به بدنِ شما کمک میکنند تا هنگامِ پاکشدنِ سم از سیستم، کار کند.
- واداشتن به استفراغ (نادر). هرگز استفراغ را القا نکنید مگر اینکه مرکز کنترل مسمومیت یا یک ارائهدهندهٔ خدمات سلامتِ آموزشدیده و واجدِ صلاحیت به شما بگوید.
- شِلاتهدرمانی (Chelation therapy). این نوع درمان از دارو برای زدودنِ فلزات از بدن شما استفاده میکند تا بیمار نشوید. فقط یک متخصصِ واجدِ صلاحیت باید این درمان را انجام دهد.
چشمانداز / پیشآگهی
چه انتظاری میتوانم داشته باشم اگر دچارِ مسمومیت شوم؟
مسمومیت هر فرد را بهطور متفاوتی تحتتأثیر قرار میدهد. این امر به نوعِ سم و سایر عواملی مانند سن و سلامتِ شما بستگی دارد. برخی اشکالِ شایعِ مسمومیت، مانند مسمومیتِ غذایی یا مواجهه با پیچکِ سمی، خفیفاند و با مراقبت در منزل برطرف میشوند. موقعیتهای جدیتر ممکن است به بستری در بیمارستان نیاز داشته باشند. گاهی مسمومیت میتواند کشنده باشد.
در صورتِ تردید، جانبِ احتیاط را رعایت کنید و فوراً مراقبتِ پزشکی دریافت کنید.
پیشگیری
آیا میتوان از مسمومیت پیشگیری کرد؟
میتوانید از بیشترِ انواعِ مسمومیت پیشگیری کنید یا خطرِ آنها را کاهش دهید. در ادامه چند نکته آمده است:
- در خانهٔ خود یک آشکارسازِ منواکسیدکربن نصب کنید. باتریهای آن را سالانه تعویض کنید.
- تمامِ داروها را دور از دسترسِ کودکان نگه دارید. داروهای با نسخه را همیشه در محفظهٔ قفلشونده نگهداری کنید. دربارهٔ دوزهای مناسبِ داروها ــ با نسخه و بدون نسخه (OTC) ــ با ارائهدهندهٔ خدمات سلامت خود صحبت کنید.
- پاککنندهها، صابونها و موادِ شیمیاییِ خانگی یا تمیزکننده را در بستهبندیِ اصلی و در جایی که کودکان به آن دسترسی ندارند نگهداری کنید. هرگز محصولاتِ پاککننده یا موادِ شیمیاییِ خانگی را با هم مخلوط نکنید.
- به گیاهانِ ناآشنا در فضای باز دست نزنید یا آنها را نخورید. اگر به منطقهای ناآشنا سفر میکنید، دربارهٔ گیاهان و حیواناتی که باید از آنها اجتناب کنید تحقیق کنید.
- اقداماتِ ایمنیِ غذایی را رعایت کنید؛ مانند پختنِ گوشت تا دمای مناسب و شستنِ میوهها و سبزیها زیر آبِ روان.
References/منابع
- American Academy of Family Physicians. Poisoning. Last updated 10/2023. Accessed 1/31/2025.
- Health Resources & Services Administration (U.S.). Prevention Tips. Accessed 1/31/2025.
- Health Resources & Services Administration (U.S.). What You Can Do. Accessed 1/31/2025.
- Merck Manual (Consumer Version). Gas and Chemical Exposure. Reviewed/revised 5/2020. Accessed 1/31/2025.
- Merck Manual (Consumer Version). Overview of Poisoning. Reviewed/revised 5/2022. Accessed 1/31/2025.
- National Library of Medicine (U.S.). Poisoning. Last updated 7/12/2018. Accessed 1/31/2025.
- New York State Department of Health. About Exposure. Revised 4/2019. Accessed 1/31/2025.
- Poison Control. What is a poison and what is Poison Control? Accessed 1/31/2025.
- Poison Control. Help and FAQs about Poison Control. Accessed 1/31/2025.
- Poison Control. Are these substances bad for you? Are they poison? Accessed 1/31/2025.
- United States Environmental Protection Agency. Poison-proof Your Home: One Room at a Time. Accessed 1/31/2025.
- United States Environmental Protection Agency. Recognition and Management of Pesticide Poisonings. Last updated 6/5/2023. Accessed 1/31/2025.
- MedlinePlus: Public health information platform provided by the National Library of Medicine (NLM) and is part of the National Institutes of Health (NIH).
این مطلب با سردبیری دکتر اکبر نیکپژوه، متخصص پزشکی پیشگیری و اجتماعی، استاد دانشگاه علوم پزشکی برای استفاده در وبسایت بیمارستان تهیه شده است.
لطفاً به یاد داشته باشید که پزشکی و سلامت همواره دانشی رو به کمال است. ضمن استفاده از مطالب علمی این بسته آموزشی، توصیههای سلامتی و درمانی ویژه خودتان را از پزشکان معالجتان دریافت کنید.
سلب مسئولیت: مطالب ارائهشده صرفاً جهت اطلاعرسانی و افزایش آگاهی عمومی تهیه شده و جایگزین توصیهها و دستورات پزشکی فردی نبوده و لازم است در هر مورد از دستورات پزشک معالج پیروی کرد و با پزشک معالج مشورت نمود.
تندرستی و سلامتی کامل شما آرزوی ماست.
