افیوژن پریکارد (Pericardial Effusion)
افیوژن پریکارد به تجمع بیشازحد مایع در پریکارد (Pericardium)، یعنی کیسهٔ اطراف قلب شما گفته میشود. زمانی که این اتفاق بهطور ناگهانی رخ دهد یا حجم زیادی از مایع درگیر باشد، مایع اضافی فضای زیادی در پریکارد اشغال میکند. این امر باعث فشار بر قلب شده و در عملکرد طبیعی آن اختلال ایجاد میکند. درمان بستگی به شدت وضعیت و علت زمینهای دارد.
افیوژن پریکارد چیست؟
افیوژن پریکارد به تجمع مایع در فضای اطراف قلب گفته میشود. این حالت میتواند به دلایل مختلفی مانند عفونتها، آسیبها یا بیماریهای دیگر رخ دهد. اگر تجمع مایع شدید باشد یا سریع اتفاق بیفتد، میتواند به قلب فشار وارد کرده و موجب یک اورژانس تهدیدکنندهٔ حیات شود.
وقتی افیوژن پریکارد بهآرامی رخ میدهد، پریکارد (کیسهٔ اطراف قلب) فرصت دارد تا کشیده شده و جا برای مایع اضافی باز کند. اما وقتی سریع اتفاق بیفتد، پریکارد زمان کافی برای کشش ندارد. در نتیجه، مایع تجمعیافته فشار فزایندهای بر قلب وارد میکند و باعث میشود حفرههای قلب نتوانند گشاد و پر از خون شوند. به همین دلیل، پمپاژ خون کاهش مییابد و اندامهای بدن از جریان خون کافی محروم میمانند.
برای درک سادهتر، میتوان این وضعیت را به دمیدن درون بادکنک داخل یک بطری پلاستیکی تشبیه کرد. در این مثال، قلب مانند بادکنک و بطری مانند پریکارد است. وقتی بطری خالی باشد، بادکنک راحتتر باد میشود. اما اگر داخل بطری آب بریزید، فضای باد شدن کمتر میشود. با پر شدن بیشتر بطری، دیگر بادکنک قابل باد کردن نخواهد بود.
شیوع افیوژن پریکارد
افیوژن پریکارد یک وضعیت نسبتاً شایع است و بهدلیل علل گوناگون میتواند در هر سن یا پیشینهای رخ دهد.
علائم و علل
عوارض این وضعیت
افیوژن پریکارد میتواند به تامپوناد قلبی (Cardiac Tamponade) منجر شود. بین دیوارهٔ داخلی پریکارد و قلب، لایهای نازک از مایع وجود دارد که مانند ضربهگیر (Bubble wrap) از قلب در برابر نیروهای خارجی محافظت میکند.
بهطور طبیعی، پریکارد تنها به اندازهای مایع دارد که نقش محافظتی داشته باشد، نه آنقدر زیاد که مانع از گشاد شدن قلب شود. تامپوناد قلبی زمانی رخ میدهد که قلب دیگر فضای کافی برای گشاد شدن و پر شدن با خون ندارد. بدون درمان فوری، این وضعیت میتواند باعث توقف قلب و مرگ در عرض چند دقیقه تا چند ساعت شود.
تامپوناد قلبی یکی از عوارض افیوژن پریکارد است، اما تنها عارضهٔ آن نیست. با کاهش حجم پمپاژ خون، قلب برای جبران، سریعتر میتپد. در طول زمان، این افزایش ضربان نمیتواند ناکارآمدی پمپاژ را جبران کند و فرد ممکن است دچار شوک قلبی (Cardiogenic shock) شود. بدون درمان، شوک قلبی کشنده است.
علائم افیوژن پریکارد
در موارد خفیف، ممکن است هیچ علامتی وجود نداشته باشد. اما وقتی افیوژن سریع، حجیم یا همراه با تامپوناد باشد، علائم زیر شایعترند:
- تنگی نفس (Dyspnea)
- احساس فشار یا درد قفسهٔ سینه
- تپش قلب یا افزایش ضربان قلب
- سبکی سر یا سرگیجه
- غش کردن (Syncope)
- خستگی یا بیحالی
- اضطراب، گیجی یا تغییرات رفتاری (به دلیل کاهش جریان خون مغز)
- سیانوز (Cyanosis) یعنی کبودی لبها یا ناخنها به علت کاهش اکسیژن خون
اگر افیوژن بزرگ باشد، ممکن است بر بافتها یا اعصاب اطراف فشار وارد کند و باعث شود:
- مشکل در بلع (Dysphagia)
- سکسکه یا سرفه و گرفتگی صدا
علل افیوژن پریکارد
در کشورهای توسعهیافته، علت ناشناخته شایعترین دلیل است، در حالی که در کشورهای در حال توسعه، سل (Tuberculosis) علت اصلی محسوب میشود.
این وضعیت معمولاً همراه با یا بهدلیل التهاب پریکارد (پریکاردیت – Pericarditis) رخ میدهد.
علل احتمالی شامل موارد زیر است:
- عفونتها: شایعترین علل هستند، شامل عفونتهای ویروسی یا باکتریایی (مانند HIV یا سل) و گاهی قارچی یا انگلی. افیوژن پریکارد بهخودیخود مسری نیست.
- سرطان: تومورهای قلب یا سرطانهای منتشر از سایر اندامها ممکن است به پریکارد آسیب بزنند.
- بیماریهای خودایمنی یا التهابی: مانند لوپوس، آرتریت روماتوئید یا سندرم شوگرن (Sjögren’s syndrome).
- اختلالات هورمونی: مانند کمکاری تیروئید (Hypothyroidism).
- آسیبها: ضربه به قفسهٔ سینه در اثر تصادف یا زخم چاقو/گلوله.
- بیماریهای قلبی یا عروقی: مانند سکتهٔ قلبی، بیماری دریچههای قلب یا دایسکشن آئورت (Aortic dissection).
- عوامل پزشکی: پس از جراحی قلب، پرتودرمانی یا مصرف برخی داروها.
- سایر علل: مانند نارسایی قلبی، بیماری یا نارسایی مزمن کلیه، و سیروز کبدی.
تشخیص و آزمایشها
تشخیص افیوژن پریکارد
اگر علائم دارید، پزشک براساس شرح حال، معاینهٔ فیزیکی و آزمایشهای پزشکی تشخیص میدهد. اگر علائمی وجود نداشته باشد، ممکن است بهطور تصادفی در تصویربرداریهای پزشکی (مثلاً عکس قفسهٔ سینه پس از تصادف) تشخیص داده شود.
پزشک برای تأیید تشخیص ممکن است چند نوع آزمایش درخواست کند.
آزمایشهای تشخیصی
- نوار قلب (Electrocardiogram – EKG) برای بررسی فعالیت الکتریکی قلب
- اکوکاردیوگرام (Echocardiogram)
- عکس قفسهٔ سینه (Chest X-ray)
- سیتی اسکن (CT scan) قفسهٔ سینه
- امآرآی (MRI) قلب
پس از تشخیص، ممکن است آزمایشهای آزمایشگاهی برای یافتن علت انجام شود، از جمله:
- شمارش کامل سلولهای خونی (CBC)
- تروپونین (Troponin)
- هورمون B-type natriuretic peptide
- هورمون محرک تیروئید (TSH)
- آزمایشهای سیستم ایمنی برای بررسی بیماریهای خودایمنی یا التهابی
در برخی موارد، پزشک ممکن است مایع پریکارد را خارج و بررسی کند تا علت را بیابد.
درمان و مدیریت
درمان افیوژن پریکارد
درمان بستگی به شدت و علت دارد. اگر افیوژن کوچک یا متوسط باشد، تغییر اندازه ندهد و علائمی نداشته باشید، معمولاً فقط پایش (مانیتورینگ) کافی است.
اما اگر افیوژن در حال افزایش، علامتدار یا ناشی از تروما یا سرطان باشد، نیاز به درمان فوری دارد.
افیوژنهای بزرگ یا همراه با تامپوناد یک اورژانس پزشکی هستند که باید سریع تخلیه شوند. مایع پریکارد خودبهخود از بین نمیرود و باید خارج شود.
درمانهای احتمالی:
- سوراخکردن با سوزن (Pericardiocentesis): پس از بیحسی موضعی و با هدایت تصویربرداری (اکوکاردیوگرافی یا فلوروسکوپی)، سوزن وارد پریکارد میشود و مایع اضافی تخلیه میگردد. ممکن است لولهای نازک برای تخلیهٔ تدریجی تا چند روز باقی بماند.
- جراحی: در برخی موارد، جراحی و ایجاد «پنجرهٔ پریکاردی» (Pericardial window) برای تخلیهٔ دائم مایع لازم است (معمولاً با روش جراحی قفسهٔ سینه با کمک ویدیو – VATS).
در موارد خفیفتر، میتوان با دارو وضعیت را کنترل کرد. درمان بسته به علت زمینهای متفاوت است:
- آنتیبیوتیکها برای عفونتها مانند سل
- داروهای ضدالتهاب برای کاهش التهاب و تورم
- شیمیدرمانی یا پرتودرمانی برای موارد ناشی از سرطان
- داروهای مدر (Diuretics) برای بیماران با نارسایی قلبی
عوارض و عوارض جانبی درمان
عوارض به نوع درمان و دارو بستگی دارد. یکی از عوارض نادر ولی خطرناک، سندروم دکمپرشن پریکارد (Pericardial decompression syndrome) است که ممکن است در اثر تخلیهٔ سریع حجم زیاد مایع رخ دهد. برای پیشگیری، پزشک ممکن است مایع را بهصورت تدریجی تخلیه کند.
بهبودی و زمان بازگشت به حالت عادی
زمان بهبودی بستگی دارد به:
- علت افیوژن
- شدت آن
- نوع درمان
- سلامت عمومی فرد و بیماریهای همراه
در موارد تامپوناد قلبی، معمولاً پس از تخلیهٔ مایع، بیمار احساس بهبودی میکند. پزشک مدت زمان دقیق بهبودی را تعیین میکند.
پیشآگهی (پروگنوز)
انتظار از بیماری
افیوژن پریکارد اغلب وضعیتی جدی ولی نه همیشه اورژانسی است. خطرناک بودن آن به علت، میزان مایع و سرعت تجمع بستگی دارد.
اگر تجمع سریع رخ دهد، مقدار کمی مایع نیز میتواند باعث تامپوناد شود، چون پریکارد فرصت کشش ندارد. اما اگر تجمع آهسته باشد، ممکن است هفتهها یا ماهها بدون مشکل بماند.
افیوژنهایی که بهعلت آسیب یا بیماریهای قلبی–عروقی ایجاد میشوند، معمولاً خطرناکترند و نیاز به درمان سریع دارند.
مدت ماندگاری افیوژن
افیوژنهای بزرگ یا سریع، باید فوراً درمان شوند و نباید طولانیمدت باقی بمانند. افیوژنهای مزمن کوچک و بدون علامت ممکن است هفتهها تا سالها باقی بمانند، اما باید بهطور منظم پیگیری شوند.
چشمانداز کلی
در بسیاری از موارد، افیوژنها قابل درمان و گاهی قابل درمان کاملاند. افیوژنهای با علت ناشناخته معمولاً پیشآگهی خوب دارند. اما موارد ناشی از سرطان یا HIV/AIDS معمولاً دشوارتر و با پیشآگهی ضعیفتر هستند.
پیشگیری
افیوژن پریکارد معمولاً غیرقابل پیشبینی است، اما میتوان با اقدامات غیرمستقیم خطر آن را کاهش داد، از جمله:
- درمان بهموقع عفونتها
- پرهیز از فعالیتهای پرخطر مانند ورزش یا کارهای سنگین بدون استفاده از وسایل ایمنی
زندگی با افیوژن پریکارد
مراقبت از خود
اگر به افیوژن پریکارد مبتلا هستید، باید هر گونه تغییر در وضعیت عمومی یا بروز علائم جدید را پیگیری کنید و داروها را طبق دستور پزشک مصرف نمایید.
مراجعه به پزشک
پزشک ممکن است ویزیتهای دورهای برای بررسی اندازهٔ افیوژن تنظیم کند.
مراجعه به اورژانس
در صورت بروز هر یک از علائم زیر، فوراً به اورژانس مراجعه کنید، زیرا میتواند نشانهٔ تامپوناد قلبی باشد:
- درد قفسهٔ سینه
- دشواری یا تنفس سریع
- تغییر رنگ پوست (رنگپریدگی، خاکستری یا کبود)
- غش، سرگیجه یا سبکی سر
- تپش قلب
- ضربان قلب بیش از ۱۰۰ در دقیقه در حالت استراحت
سؤالاتی که باید از پزشک بپرسید
- علت افیوژن پریکارد من چیست؟
- بهترین درمان برای من کدام است؟
- احتمال عود مجدد چقدر است؟
- پیشآگهی من چگونه است؟
پرسش متداول
تفاوت افیوژن پریکارد و افیوژن پلورال چیست؟
افیوژن پلورال (Pleural effusion) شبیه افیوژن پریکارد است، اما در محل متفاوتی در قفسهٔ سینه رخ میدهد. افیوژن پلورال به تجمع مایع در فضای اطراف ریهها (پلور) گفته میشود و باعث میشود ریهها نتوانند بهدرستی منبسط شوند، در نتیجه تنفس سختتر میشود.
منابع
Burstow DJ, Luis S, Kane GC, Oh K. Pericardial Effusion and Tamponade. In: Fuster V, Narula J, Vaishnava P, Leon MB, Callans DJ, Rumsfeld JS, Poppas A, eds. Fuster and Hurst’s The Heart. 15th ed. McGraw-Hill Education; 2022.
Huis in ‘t Veld MA, Mattu A, Thurman R. Pericardial Effusion. In: Knoop KJ, Stack LB, Storrow AB, Thurman R, eds. The Atlas of Emergency Medicine. 5th ed. McGraw Hill; 2021.
Miranda WR, Imazio M, Greason KL, Stulak JM, Oh JK. Chapter 66: Pericardial Diseases. In: Fuster V, Harrington RA, Narula J, Eapen ZJ, eds. Hurst’s The Heart. 14th ed. McGraw Hill; 2017.
Crawford MH, Aras M, Sanchez JM, eds. Quick Dx & Rx: Cardiology. McGraw-Hill Education; 2018.
Willner DA, Goyal A, Grigorova Y, et al. Pericardial Effusion. StatPearls [Internet]. Treasure Island (FL): StatPearls Publishing; 2024. Accessed 29/02/2024.
MedlinePlus: Public health information platform provided by the National Library of Medicine (NLM) and is part of the National Institutes of Health (NIH).
این مطلب با سردبیری دکتر اکبر نیکپژوه، متخصص پزشکی پیشگیری و اجتماعی، استاد دانشگاه علوم پزشکی برای استفاده در وبسایت بیمارستان تهیه شده است.
لطفاً به یاد داشته باشید که پزشکی و سلامت همواره دانشی رو به کمال است. ضمن استفاده از مطالب علمی این بسته آموزشی، توصیههای سلامتی و درمانی ویژه خودتان را از پزشکان معالجتان دریافت کنید.
سلب مسئولیت: مطالب ارائهشده صرفاً جهت اطلاعرسانی و افزایش آگاهی عمومی تهیه شده و جایگزین توصیهها و دستورات پزشکی فردی نبوده و لازم است در هر مورد از دستورات پزشک معالج پیروی کرد و با پزشک معالج مشورت نمود.
تندرستی و سلامتی کامل شما آرزوی ماست.
