پاراسنتز
پاراسنتز روشی است که تجمع مایع داخل شکم، موسوم به آسیت (Ascites)، را برمیدارد. ارائهدهندهٔ خدمات سلامت ممکن است مقدار کمی از مایع را خارج کند تا علت این تجمع را بررسی کند. یا ممکن است برای تسکین علائم آسیت، مانند فشار و درد در شکم، به پاراسنتز نیاز داشته باشید.
پاراسنتز چیست؟
پاراسنتز روشی است که مایع اضافی موسوم به آسیت (Ascites) را از شکم شما تخلیه میکند. آسیت زمانی رخ میدهد که مایع در غشایی به نام صفاق (Peritoneum) جمع شود. صفاق، اندامهای شکمی شما از جمله معده، کبد، کلیه و بخشهایی از رودهها را میپوشاند. این غشا از دو لایه تشکیل شده است. وقتی مایع بین این دو لایه جمع میشود ــ فضایی که حفرهٔ صفاقی (Peritoneal cavity) نام دارد ــ آسیت شکل میگیرد.
حین پاراسنتز، یک ارائهدهندهٔ خدمات سلامت از یک سوزن و یک لولهٔ پلاستیکی به نام کاتتر (Catheter) برای تخلیهٔ آسیت استفاده میکند. تخلیهٔ مایع میتواند علائم ناخوشایندی مانند احساس فشار در شکم را تسکین دهد. گاهی ارائهدهندگان مایع را برای انجام آزمایش خارج میکنند. نتایج آزمایش نشان میدهد چه چیزی باعث آسیت شده است.
پاراسنتز چه زمانی انجام میشود؟
ارائهدهندگان خدمات سلامت پاراسنتز را برای تشخیص وضعیتهایی که باعث آسیت میشوند انجام میدهند. پاراسنتز همچنین یک درمان است. اگر درمانهای محافظهکارانهتر برای آسیت، مانند داروهای مُدر (Diuretics) یا تغییر رژیم به غذای کمنمک (Low-sodium diet)، مؤثر نبودهاند، ارائهدهنده ممکن است پاراسنتز را توصیه کند.
پاراسنتز تشخیصی
پاراسنتز میتواند به ارائهدهندهٔ شما در تشخیص علل شایع آسیت کمک کند، از جمله:
- سیروز کبد (Cirrhosis of the liver): این شایعترین علت آسیت است.
- پرفشاری باب (Portal hypertension): این حالت به معنای فشار خون بالا در ورید اصلیِ کبد شماست. در افراد مبتلا به سیروز کبدی شایع است.
- عفونت (Infection): مایع میتواند عفونی شود و التهاب (پریتونیت، Peritonitis) ایجاد کند.
- سرطان (Cancer): شایعترین انواعی که باعث آسیت میشوند عبارتاند از سرطان تخمدان، رحم، دهانهٔ رحم، کولون، معده، پانکراس و کبد.
- نارسایی اندام (Organ failure): نارسایی کبد و نارسایی قلب میتوانند سبب آسیت شوند.
پاراسنتز درمانی
پاراسنتز درمانی میتواند علائم آسیت را تسکین دهد. علائم شایع شامل موارد زیر است:
- درد و فشار شکمی.
- شکم بزرگ یا در حال بزرگشدن.
- تنگی نفس.
- یبوست.
- سوءهاضمه.
- نفخ.
جزئیات روش
چگونه باید برای پاراسنتز آماده شوم؟
ارائهدهندهٔ خدمات سلامت روش را برای شما توضیح میدهد و اطمینان حاصل میکند که آماده هستید. آنها:
- اطمینان حاصل میکنند که شما گزینهٔ مناسبی برای پاراسنتز هستید. ارائهدهندهٔ شما سابقهٔ پزشکیتان را مرور میکند، از جمله جراحیهای قبلی، آلرژیها و پاسخ شما به بیحسی/بیهوشی (Anesthesia). آنها تعیین میکنند که آیا باردار هستید یا نه. در دوران بارداری هم میتوانید پاراسنتز انجام دهید. ارائهدهنده برای حفظ ایمنی شما و جنین احتیاطهای لازم را بهکار میگیرد.
- دربارهٔ داروها و مکملهایی که باید مصرف کنید به شما مشاوره میدهند. ممکن است لازم باشد مصرف رقیقکنندههای خون را مانند آسپیرین یا وارفارین و ویتامینها و مکملها متوقف کنید. اگر داروهای ضدالتهاب غیراستروئیدی (NSAIDs) یا برخی داروهای دیابت مصرف میکنید، ممکن است لازم باشد داروهایتان را تغییر دهید. دستورهای ارائهدهندهٔ خود را دنبال کنید.
- دربارهٔ ناشتا بودن (Fasting) به شما مشاوره میدهند. پیش از انجام روش، ممکن است لازم باشد نوشیدن مایعات یا خوردن برخی غذاها را متوقف کنید. ارائهدهنده به شما میگوید چگونه خوردن و آشامیدن خود را تنظیم کنید تا آماده باشید.
در طول این روش چه اتفاقی میافتد؟
میتوانید پاراسنتز را در مطب ارائهدهندهٔ خود یا در بیمارستان انجام دهید. ممکن است لازم باشد پیش از شروع ادرار کنید تا مثانهتان برای انجام روش خالی باشد.
وقتی آماده شدید، یک ارائهدهندهٔ خدمات سلامت:
- شما را در وضعیت مناسب قرار میدهد. احتمالاً به پشت دراز خواهید کشید. تخت ممکن است کاملاً صاف باشد، یا اندکی بالا آورده شود تا سرتان بالاتر قرار گیرد.
- ناحیهای را که سوزن وارد میشود تمیز و بیحس میکند. یک تزریق کوچک از دارویی دریافت میکنید که مانع احساس درد میشود. ممکن است هنگام ورود سوزن، سوزش/تیزیِ کوتاهی حس کنید.
- سوزن و کاتتر را وارد میکند. ارائهدهنده سوزن را در ناحیهٔ بیحسشده، بالای محل آسیت، وارد میکند. بسیاری از ارائهدهندگان هنگام واردکردن سوزن از سونوگرافی (Ultrasound) استفاده میکنند. سونوگرافی تجمع مایع در بدن (مانند آسیت) را نشان میدهد تا ارائهدهنده دقیقاً بداند سوزن باید کجا برود. آنها یک لولهٔ پلاستیکیِ کاتتر را در محل قرار میدهند تا به تخلیهٔ مایع کمک کند.
- آسیت را تخلیه میکند. ممکن است برای جمعآوری مایع از سرنگ یا یک محفظهٔ خلأدار استفاده کنند. اگر چندین لیتر مایع تخلیه میشود، احتمال بیشتری دارد از محفظهٔ خلأدار با قدرت مکش استفاده کنند. این کار فرایند را سریعتر میکند.
- سوزن را خارج و محل را پانسمان میکند. سوزن را بیرون میآورند و برای توقف خونریزی، روی محل فشار وارد میکنند. سپس ناحیه را پانسمان میکنند.
اگر آسیت پس از پاراسنتز مکرراً عود کند، ارائهدهندهٔ شما ممکن است لولهای به نام کاتتر درناژ صفاقی تونلدار (Tunneled peritoneal drainage catheter) را در محل تخلیه قرار دهد. این لوله را برای طولانیمدت خواهید داشت تا مجبور نباشید برای پاراسنتز مراجعهٔ مکرر داشته باشید. بخشی از لوله داخل شکم شما قرار میگیرد و بخش بیرونی به یک بطری متصل میشود که بهطور مداوم مایع را جمعآوری میکند. بطری را در منزل تخلیه خواهید کرد.
ارائهدهندهٔ شما به شما خواهد گفت که آیا این گزینهٔ خوبی برایتان هست یا نه.
پاراسنتز چقدر طول میکشد؟
پاراسنتز بین ۲۰ تا ۴۵ دقیقه زمان میبرد. مدتزمان به مقدار مایعی که خارج میشود بستگی دارد.
پاراسنتز چه مقدار مایع میتواند خارج کند؟
برای پاراسنتز تشخیصی، ارائهدهندهٔ شما به اندازهٔ کافی مایع خارج میکند تا همهٔ آزمایشهای لازم انجام شود. این مقدار معمولاً حدود ۲۵ میلیلیتر است.
برای پاراسنتز درمانی، مقدار مایع به میزان مایع اضافیِ شما و سابقهٔ عود مایع بستگی دارد. اغلب، خارجکردن ۵ لیتر برای تسکین فشار شکمی ناشی از آسیت کافی است. اگر آسیت شما اغلب عود میکند، ممکن است ارائهدهنده مایع بیشتری خارج کند.
پاراسنتز چقدر دردناک است؟
ممکن است هنگام ورود سوزنِ بیحسی، سوزش/نیشِ کوتاهی احساس کنید. همچنین ممکن است حین تخلیه احساس فشار یا ناراحتی داشته باشید، اما نباید دردناک باشد.
بااینحال، اگر در طول روش احساس ناراحتی یا سبکیِ سر داشتید، به ارائهدهندهٔ خود اطلاع دهید. این حالت زمانی محتملتر است که مقدار زیادی مایع خارج شود. آنها میتوانند داروهای مُسکنِ کمکی در اختیارتان بگذارند.
پس از پاراسنتز چه اتفاقی میافتد؟
تیم درمانی شما برای حدود یک ساعت پس از انجام روش، علائم حیاتی شما را پایش میکند. هنگام بهبود، ممکن است مقدار اندکی مایع شفاف از محلِ پانسمانشده تراوش کند، اما نگران نباشید. این طبیعی است.
چه آزمایشهایی روی نمونهٔ مایع انجام میشود؟
اگر روش جنبهٔ تشخیصی داشته باشد، ارائهدهنده نمونهٔ مایع را برای «آنالیز مایع صفاقی (Peritoneal fluid analysis)» به آزمایشگاه میفرستد. این آنالیز شامل مجموعهای از آزمایشهاست که ممکن است هر یک از موارد زیر را دربر گیرد:
- شمارش کامل خون (Complete blood count, CBC). این آزمایش سلولهای خون شما را بررسی میکند. سطوح بالای گلبولهای سفید میتواند نشانهٔ التهاب یا عفونت باشد.
- کشت باکتری (Bacteria culture test). این آزمایش میتواند نشان دهد آیا مایع داخل شکم شما عفونی است یا نه. همچنین میتواند به ارائهدهنده کمک کند نوع باکتریِ عامل عفونت را شناسایی کند تا بدانند کدام آنتیبیوتیکها آن را برطرف میکند.
- این آزمایش میتواند ناهنجاریهای سلولی را که ممکن است نشانهٔ سرطان باشند نشان دهد.
آزمایشها همچنین ممکن است سطوحِ موارد زیر را بررسی کنند:
- آلبومین (Albumin).
- آلکالن فسفاتاز (Alkaline phosphatase).
- آمیلاز (Amylase).
- گلوکز (Glucose).
- «الدیاچ» (LDH).
- پروتئین (Protein).
دانستن این سطوح میتواند به ارائهدهندهٔ خدمات سلامت کمک کند تا تعیین کند آیا آسیت شما احتمالاً ناشی از سرطان، عفونت، آسیب به یک اندام (مانند روده)، آسیب اندامی (مانند نارسایی قلب) یا سایر علل شایع است.
خطرات / فواید
مزایای پاراسنتز چیست؟
پاراسنتز میتواند علائم آسیت را تسکین دهد و به ارائهدهندهٔ شما کمک کند تعیین کند چه چیزی موجب تجمع مایع شده است.
بسته به شرایط شما، پاراسنتز میتواند جانتان را نجات دهد. مطالعات نشان دادهاند افرادی که با آسیتِ مرتبط با سیروز در بیمارستان بستری میشوند، اگر پاراسنتز انجام دهند، طول عمر بیشتری دارند. افرادی که پریتونیت باکتریال (شایعترین عفونتِ مرتبط با آسیت) دارند و پاراسنتز انجام میدهند، زودتر از حالتی که این روش را انجام نداده باشند، آنتیبیوتیکهای نجاتبخش دریافت میکنند.
آیا مایع پس از پاراسنتز برمیگردد؟
در برخی افراد مایع دوباره برمیگردد. بسته به وضعیت شما، ممکن است فقط یکبار پاراسنتز لازم باشد تا از شر آسیت خلاص شوید. بعضی دیگر باید هر چند هفته یکبار مراجعه کنند.
ارائهدهندهٔ خدمات سلامت میتواند بر اساس وضعیتتان به شما بگوید هر چند وقت یکبار به پاراسنتز نیاز خواهید داشت.
خطرات یا عوارض این روش کداماند؟
عوارض پاراسنتز نادر است، اما ممکن است رخ دهد. عوارض شامل موارد زیر است:
- عفونت.
- نشتِ مداومِ مایع از محل زخم (مقدار اندکِ نشت طبیعی است).
- سوراخشدن روده، مثانه یا یک رگ خونی توسط سوزن (بسیار نادر).
- خونریزی داخلی یا تشکیل لختهٔ خونی زیر پوست (هماتوم، Hematoma).
- افت فشار خون.
بهبودی و چشمانداز
مدتزمان بهبودی چقدر است؟
استراحت در ۲۴ ساعتِ نخست پس از انجام روش ایدهٔ خوبی است. ممکن است یک یا دو روز طول بکشد تا تراوش اندکِ مایع از محل تخلیه متوقف شود. اما بدن شما باید بهسرعت بهبود یابد.
بر اساس سبک زندگیتان، دستورهای ارائهدهندهٔ خود را دربارهٔ زمان ازسرگیری فعالیتهای عادی دنبال کنید.
چگونه در منزل از خود مراقبت کنم؟
ارائهدهندهٔ خدمات سلامت دربارهٔ مراقبت از زخم به شما آموزش میدهد. ممکن است لازم باشد آنچه میخورید و مینوشید را نیز تنظیم کنید. آنها به شما دربارهٔ موارد زیر مشاوره میدهند:
- مراقبت از زخم (Wound care). هنگام مراقبت از زخم، انجام اقداماتی برای پیشگیری از عفونت مهم است. پیش از تعویض پانسمان زخم، دستهای خود را حداقل ۲۰ ثانیه با آب و صابون بشویید، یا از ضدعفونیکنندهٔ دست استفاده کنید. اگر نشانههای عفونت مانند قرمزی یا تورم در محل تخلیه را مشاهده کردید، با ارائهدهندهٔ خود تماس بگیرید.
- غذا (Food). اگر هنوز رژیم کمنمک ندارید، ممکن است لازم باشد با یک کارشناس تغذیه همکاری کنید تا به رژیم کمسدیم روی آورید. سدیمِ زیاد باعث حفظ مایعات در بدن میشود.
- نوشیدنی/دارو (Drink). اگر تا کنون انجام نمیدادید، ممکن است لازم باشد داروهای مُدر مصرف کنید. این داروها کمک میکنند نمک و آبِ اضافی از بدن دفع شود تا دچار آسیت نشوید.
- بهداشت (Hygiene). ممکن است لازم باشد تا زمان بهبود زخم از حمامرفتن و حتی دوشگرفتن پرهیز کنید. خیسشدن زخم، خطر عفونت را بالا میبرد. شاید لازم باشد بهجای آن، استحمام اسفنجی انجام دهید.
چه زمانی با پزشک تماس بگیرم
چه زمانی باید با ارائهدهندهٔ خدمات سلامت خود تماس بگیرم؟
اگر هر نشانهای از عارضه، از جمله خونریزی از محل یا عفونت، مشاهده کردید با ارائهدهندهٔ خود تماس بگیرید. نشانههای عفونت شامل موارد زیر است:
- تب و لرز.
- حساسیت یا قرمزی در محل.
- ترشحات بدبو یا چرک.
به اورژانس مراجعه کنید اگر:
- درد قفسهٔ سینه دارید.
- دچار تنگی نفس هستید.
- احساس سبکیِ سر دارید.
- دچار درد شدید یا تورم در شکم هستید.
References/منابع
Aponte EM, Katta S, O’Rourke MC. Paracentesis. 2022 Sep 5. In: StatPearls [Internet]. Treasure Island (FL): StatPearls Publishing; 2023 Jan-. Accessed 11/21/2023.
Hodge C, Badgwell BD. Palliation of malignant ascites. J Surg Oncol. 2019;120(1):67-73. Accessed 11/21/2023.
Millington SJ, Koenig S. Better with ultrasound: paracentesis. Chest. 2018;154(1):177-184. Accessed 11/21/2023.
Petzold G, Bremer SCB, Heuschert FC, et al. Tunnelled peritoneal catheter for malignant ascites-an open-label, prospective, observational trial. Cancers (Basel). 2021;13(12):2926. Published 2021 Jun 11. Accessed 11/21/2023.
Zhang G, Jazwinski Faust A. Spontaneous bacterial peritonitis. JAMA. 2021;325(11):1118. Accessed 11/21/2023.
MedlinePlus: Public health information platform provided by the National Library of Medicine (NLM) and is part of the National Institutes of Health (NIH).
این مطلب با سردبیری دکتر اکبر نیکپژوه، متخصص پزشکی پیشگیری و اجتماعی، استاد دانشگاه علوم پزشکی برای استفاده در وبسایت بیمارستان تهیه شده است.
لطفاً به یاد داشته باشید که پزشکی و سلامت همواره دانشی رو به کمال است. ضمن استفاده از مطالب علمی این بسته آموزشی، توصیههای سلامتی و درمانی ویژه خودتان را از پزشکان معالجتان دریافت کنید.
سلب مسئولیت: مطالب ارائهشده صرفاً جهت اطلاعرسانی و افزایش آگاهی عمومی تهیه شده و جایگزین توصیهها و دستورات پزشکی فردی نبوده و لازم است در هر مورد از دستورات پزشک معالج پیروی کرد و با پزشک معالج مشورت نمود.
تندرستی و سلامتی کامل شما آرزوی ماست.
