هیستروسالپنگوگرام
هیستروسالپنگوگرام (Hysterosalpingogram) یک آزمایش با اشعهٔ ایکس و مادهٔ حاجب است که به پزشک یا ارائه‌دهندهٔ خدمات سلامت اجازه می‌دهد داخل رحم و لوله‌های فالوپ شما را ببیند. این آزمایش می‌تواند به تشخیص مشکلات باروری کمک کند، به‌ویژه وقتی نازایی به‌دلیل انسداد لوله‌های فالوپ باشد.
مروری کلی
هیستروسالپنگوگرام چیست؟
هیستروسالپنگوگرام (HSG) یک آزمایش با اشعهٔ ایکس و مادهٔ حاجب است که برای بررسی مشکلات مرتبط با باروری انجام می‌شود. در طی این آزمایش، از اشعهٔ ایکس استفاده می‌شود تا زمانی که حفرهٔ رحم و لوله‌های فالوپ شما با یک مادهٔ رنگیِ مخصوص پر شده‌اند، از آن‌ها تصویربرداری شود.
هیستروسالپنگوگرام به پزشک کمک می‌کند مشکلاتی را در ساختمان دستگاه تولیدمثلی شما شناسایی کند که ممکن است مانع بارداری شوند؛ از جمله لوله‌های فالوپِ مسدود و رحم با شکل غیرطبیعی.
هیستروسالپنگوگرام چه زمانی انجام می‌شود؟
پزشک زمان انجام این روش را طوری برنامه‌ریزی می‌کند که در دو هفتهٔ اول چرخهٔ قاعدگی شما باشد؛ یعنی بعد از پایان آخرین قاعدگی، اما پیش از تخمک‌گذاری. این زمان‌بندی احتمال این‌که هنگام انجام آزمایش، باردار باشید یا در حال قاعدگی باشید را کاهش می‌دهد.
چه کسانی نباید هیستروسالپنگوگرام انجام دهند؟
اگر باردار هستید یا عفونت لگنی دارید، نباید هیستروسالپنگوگرام انجام دهید.
در چه مواقعی به هیستروسالپنگوگرام نیاز است؟
هیستروسالپنگوگرام می‌تواند به پزشک نشان دهد که آیا لوله‌های فالوپ شما باز هستند یا مسدود. این اطلاعات به تشخیص مشکلات باروری کمک می‌کند.
لوله‌های فالوپِ باز، مسیر مناسبی برای وقوع بارداری فراهم می‌کنند. اسپرم از طریق لوله‌های فالوپ حرکت می‌کند تا تخمک را بارور کند. تخمک بارور‌شده (جنین) از داخل لوله‌های فالوپ به سمت رحم حرکت می‌کند و در آن‌جا می‌تواند رشد کند و به جنین سالم تبدیل شود.
لوله‌های فالوپِ مسدود مانع این فرایندها می‌شوند و از علل مهم نازایی به شمار می‌آیند.
هیستروسالپنگوگرام همچنین می‌تواند به پزشک شما کمک کند:
- بررسی موفقیت بستن لوله‌ها یا بازکردن لوله‌ها: این آزمایش می‌تواند نشان دهد که آیا عمل بستن لوله‌ها (Tubal ligation) واقعاً لوله‌های فالوپ را آن‌قدر بسته است که دیگر نتوانید باردار شوید یا نه. همچنین می‌تواند نشان دهد که آیا عملِ بازکردن لوله‌ها (Tubal reversal) با موفقیت انجام شده است یا خیر.
- برنامه‌ریزی برای تصویربرداری‌های تکمیلی: هیستروسالپنگوگرام می‌تواند نامنظمی‌ها یا مشکلاتی مانند فیبروئیدها یا شکل غیرطبیعی رحم را نشان دهد. پزشک از این اطلاعات برای برنامه‌ریزی تصویربرداری‌های بعدی، مثل سونوهیستروگرافی (Sonohysterography) و هیستروسکوپی (Hysteroscopy) استفاده می‌کند. سونوهیستروگرافی می‌تواند یافته‌های هیستروسالپنگوگرام را دقیق‌تر مشخص کرده و تشخیص نهایی ارائه دهد، در حالی که هیستروسکوپی برای درمان برخی مشکلات مربوط به رحم به کار می‌رود.
امروزه هیستروسالپنگوگرام معمولاً فقط برای مشخص کردن باز یا بسته بودن لوله‌های فالوپ استفاده می‌شود، زیرا برای بررسی خودِ رحم، روش‌های ساده‌تر و کامل‌تری وجود دارد.
چه کسی هیستروسالپنگوگرام را انجام می‌دهد؟
این آزمایش را ممکن است متخصص زنان، متخصص رادیولوژی یا فوق‌تخصص غدد تولیدمثلی (Reproductive endocrinologist) انجام دهد. پس از آن، متخصص رادیولوژی تصاویر اشعهٔ ایکس را بررسی می‌کند و گزارشی از یافته‌ها تهیه کرده و در اختیار پزشک شما قرار می‌دهد.
جزئیات آزمایش
این روش چگونه انجام می‌شود؟
در هیستروسالپنگوگرام، مادهٔ رنگی، حفرهٔ رحم و لوله‌های فالوپ شما را پر می‌کند. این مادهٔ حاجب، شکل و مسیر رحم و لوله‌های فالوپ را به‌صورت واضح روی تصویر اشعهٔ ایکس نشان می‌دهد.
اگر در تصویر اشعهٔ ایکس دیده شود که مادهٔ رنگی به‌راحتی در لوله‌های فالوپ جریان پیدا می‌کند، یعنی لوله‌ها باز هستند. اگر مادهٔ رنگی به مانعی برخورد کند و نتواند عبور کند، یعنی لوله‌های فالوپ مسدود هستند.
پیش از هیستروسالپنگوگرام چه اتفاقی می‌افتد؟
پزشک ابتدا شرح حال پزشکی شما را مرور می‌کند تا مطمئن شود شما برای انجام هیستروسالپنگوگرام گزینهٔ مناسبی هستید. اگر سطح هورمون لوتئینیزه‌کننده (Luteinizing hormone، LH) خود را پیگیری می‌کنید، ممکن است پزشک نتایج آزمایش LH شما را هم بررسی کند تا مطمئن شود باردار نیستید.
همچنین پزشک بررسی می‌کند که آیا به هر یک از اجزای محلول رنگی که در این آزمایش استفاده می‌شود حساسیت یا آلرژی دارید یا نه.
پزشک دربارهٔ خطرات احتمالی با شما صحبت می‌کند. خطرهای هیستروسالپنگوگرام معمولاً کم هستند.
چگونه برای هیستروسالپنگوگرام آماده شوم؟
برای آماده شدن، دستورهای پزشک خود را دقیقاً دنبال کنید. ممکن است پزشک از شما بخواهد:
- حدود یک ساعت پیش از انجام آزمایش، یک داروی مسکنِ بدون نسخه برای کاهش درد مصرف کنید.
- پیشاپیش آنتی‌بیوتیک مصرف کنید تا از بروز عفونت پیشگیری شود.
- برای بعد از آزمایش، هماهنگ کنید فردی شما را تا خانه همراهی کند و رانندگی را بر عهده بگیرد. ممکن است پس از آزمایش حال‌تان آن‌قدر خوب باشد که خودتان رانندگی کنید، اما احتمال دارد گرفتگی و دردهای کرامپی داشته باشید و رانندگی برایتان سخت شود. بنابراین بهتر است برای احتیاط، کسی همراهتان باشد.
حین هیستروسالپنگوگرام چه اتفاقی می‌افتد؟
خودِ هیستروسالپنگوگرام معمولاً کمتر از پنج دقیقه طول می‌کشد و همان روز می‌توانید به خانه برگردید.
در طول آزمایش، پزشک محلولی حاوی مادهٔ رنگی را به داخل رحم و لوله‌های فالوپ شما تزریق می‌کند؛ در همین حین با اشعهٔ ایکس از این ناحیه تصویربرداری می‌شود.
آماده‌سازی برای تزریق مادهٔ حاجب
- روی تخت دراز می‌کشید، زانوها را خم می‌کنید و پاها را از هم باز می‌کنید؛ مشابه وضعیتی که در معاینهٔ لگنی قرار می‌گیرید. دستگاهی که تصویر اشعهٔ ایکس را می‌گیرد (دستگاه فلوروسکوپی؛ Fluoroscopy) بالای تخت قرار می‌گیرد.
- پزشک وسیله‌ای به نام اسپکولوم (Speculum) را داخل واژن شما قرار می‌دهد تا دهانهٔ واژن را باز نگه دارد و بتواند به دهانهٔ رحم دسترسی پیدا کند.
- پزشک دهانهٔ رحم را تمیز می‌کند و یک کاتتر باریک (Catheter) را از کانال دهانهٔ رحم وارد رحم می‌کند. این کاتتر ممکن است یک لولهٔ پلاستیکی باریک به نام کانولا (Cannula) باشد؛ یا ممکن است لولهٔ پلاستیکی باریکی باشد که در انتهای آن یک بالون قرار دارد. وقتی این بالون داخل رحم قرار گرفت، باد می‌شود تا لوله در جای خود ثابت بماند و بتوان مادهٔ رنگی را از طریق آن تزریق کرد.
تزریق مادهٔ حاجب
- بعد از قرار دادن لوله، اسپکولوم از واژن خارج می‌شود و از شما خواسته می‌شود پاها را صاف کنید و دراز بکشید.
- پزشک به‌آرامی محلول حاوی مادهٔ رنگی را به داخل رحم شما تزریق می‌کند، در حالی که تکنسین رادیولوژی دستگاه فلوروسکوپی را روی ناحیهٔ لگن شما تنظیم کرده و از آن تصویربرداری می‌کند. در این مرحله ممکن است احساس گرفتگی و دردهای کرامپی داشته باشید. اگر لوله‌های فالوپ مسدود باشند، ممکن است به‌علت فشارِ محلول کمی کشیده شوند.
- ممکن است پزشک شما را در وضعیت‌های مختلفی قرار دهد تا بهتر ببیند محلول چگونه در لوله‌های فالوپ حرکت می‌کند.
- اگر لوله‌های فالوپ باز باشند، مادهٔ رنگی باید از انتهای لوله‌ها بیرون بزند و به اطراف روده‌ها برسد؛ سپس به‌تدریج بدون مشکلی خاص توسط بدن جذب می‌شود. اگر لوله‌ها مسدود باشند، مادهٔ رنگی از انتها خارج نمی‌شود.
وقتی تعداد کافی تصویر اشعهٔ ایکس گرفته شد، پزشک کانولا یا لولهٔ پلاستیکیِ بادکنک‌دار را از بدن شما خارج می‌کند، بدون این‌که اسپکولوم را دوباره وارد کند.
آیا هیستروسالپنگوگرام دردناک است؟
درد یا ناراحتی خفیف در حین و بعد از هیستروسالپنگوگرام شایع است. وقتی پزشک محلول رنگی را به داخل رحم تزریق می‌کند، ممکن است احساس گرفتگی و کرامپ داشته باشید. اگر لوله‌های فالوپ مسدود باشند، ممکن است این دردها کمی بیشتر حس شوند.
گرفتگی‌ها ممکن است از حدود پنج دقیقه بعد از پایان آزمایش تا چند ساعت ادامه پیدا کنند. شدت آن‌ها ممکن است خفیف تا متوسط باشد. مصرف داروهای ضدالتهاب غیراستروئیدیِ بدون نسخه (NSAIDs) می‌تواند به کاهش این دردها کمک کند.
بعد از آزمایش چه انتظاری می‌توان داشت؟
بعد از آزمایش، ممکن است لازم باشد از نوار بهداشتی استفاده کنید تا محلول رنگی اضافی‌ای را که از واژن خارج می‌شود جذب کند. این ترشح معمولاً چسبنده است و ممکن است مقدار کمی خون هم در آن دیده شود.
همچنین ممکن است برخی عوارض موقت را تجربه کنید، مانند:
- گرفتگی و درد کرامپی.
- سرگیجه.
- دل‌به‌هم‌خوردگی یا حالت تهوع.
- مقدار کمی خون‌ریزی واژینال تا یکی دو روز.
بسته به این‌که خودتان چه‌قدر احساس راحتی می‌کنید، می‌توانید بلافاصله بعد از هیستروسالپنگوگرام به فعالیت‌های روزمرهٔ خود برگردید.
خطرهای این آزمایش چیست؟
در هیستروسالپنگوگرام از اشعهٔ ایکس برای گرفتن تصویر استفاده می‌شود، اما مقدار اشعه بسیار کم است. این روش معمولاً پرخطر محسوب نمی‌شود. با این حال، عوارض نادر ممکن است شامل موارد زیر باشند:
- عفونت.
- آسیب به رحم.
- واکنش آلرژیک به محلول رنگی.
نتایج و پیگیری
چه نوع نتیجه‌ای دریافت می‌کنم و این نتایج چه معنایی دارند؟
پزشک نتایج را برای شما توضیح می‌دهد و دربارهٔ مراحل بعدی راهنمایی‌تان می‌کند. اگر هیستروسالپنگوگرام نشان‌دهندهٔ انسداد لوله‌های فالوپ باشد، ممکن است پزشک روش‌های تکمیلی مانند لاپاروسکوپی (Laparoscopy) را برای تشخیص دقیق‌تر و درمان مشکل پیشنهاد کند.
یا ممکن است روش‌های درمان نازایی را توصیه کند که نیازی به باز بودن لوله‌های فالوپ ندارند؛ مانند لقاح خارج‌رحمی (In vitro fertilization، IVF).
چه زمانی باید با پزشک تماس بگیرم؟
اگر پس از آزمایش هر یک از علائم زیر را مشاهده کردید – که می‌تواند نشانهٔ عفونت باشد – با پزشک تماس بگیرید:
- تب.
- لرز.
- غش یا احساس از حال رفتن.
- استفراغ.
- خون‌ریزی شدید واژینال.
- ترشح واژینال با بوی بد.
- گرفتگی و درد شدید در ناحیهٔ شکم.
نکات تکمیلی
آیا هیستروسالپنگوگرام شانس بارداری را افزایش می‌دهد؟
عبارت «فلاشینگ لوله‌ها» (Tubal flushing) به فرایند تزریق مادهٔ رنگی به داخل رحم و لوله‌های فالوپ گفته می‌شود؛ مشابه کاری که در هیستروسالپنگوگرام انجام می‌شود، اما بدون گرفتن تصویر با اشعهٔ ایکس. برخی مطالعات نشان می‌دهند که فلاشینگ لوله‌ها می‌تواند باروری را به‌ویژه در سه تا شش ماه اول بعد از تزریق مادهٔ رنگی، بهبود دهد. در این پژوهش‌ها دیده شده که وقتی محلول رنگی حاوی نوعی مادهٔ حاجبِ محلول در چربی (Oil-soluble contrast medium) باشد، میزان بارداری بیشتر می‌شود.
با این حال، کیفیت این مطالعات متفاوت است و همگی یکسان و قوی نیستند. برای این‌که هیستروسالپنگوگرام علاوه بر یک روش تشخیصی، به‌عنوان یک روش درمان نازایی هم محسوب شود، به تحقیقات بیشتری نیاز است.
آیا هیستروسالپنگوگرام می‌تواند لوله‌های مسدود را باز کند؟
محلول رنگی ممکن است بتواند انسدادهای خفیف را برطرف کند و شانس بارداری را کمی افزایش دهد؛ اما برای اثبات قطعی این موضوع نیز به پژوهش‌های بیشتری نیاز است.
عوارض جانبی هیستروسالپنگوگرام چیست؟
شایع‌ترین و ناراحت‌کننده‌ترین عارضهٔ هیستروسالپنگوگرام، گرفتگی و دردهای کرامپی است. ممکن است پزشک توصیه کند چند روز بعد از آزمایش از داروهای مسکن بدون نسخه برای کاهش این علائم استفاده کنید.
ممکن است ترشحات چسبنده‌ای از واژن داشته باشید که همان مادهٔ رنگی است که از بدن دفع می‌شود، اما این علائم به‌تدریج خودبه‌خود برطرف می‌شوند.
آیا باردار شدن بلافاصله بعد از هیستروسالپنگوگرام بی‌خطر است؟
در بیشتر موارد، تلاش برای بارداری طی چند روز بعد از هیستروسالپنگوگرام بی‌خطر است. با این حال، بهتر است برای اطمینان، حتماً از پزشک خود سؤال کنید.
References/منابع
Chalazonitis A, Tzovara I, Laspas F, Porfyridis P, Ptohis N, Tsimitselis G. Hysterosalpingography: technique and applications. Curr Probl Diagn Radiol. 2009;38(5):199-205. Accessed 1/08/2021.
Dreyer K, van Rijswijk J, Mijatovic V, et al. Oil-based or water-based contrast for hysterosalpingography in infertile women. N Engl J Med. 2017;376(21):2043-2052. Accessed 1/08/2021.
Simpson WL Jr, Beitia LG, Mester J. Hysterosalpingography: a reemerging study. Radiographics. 2006;26(2):419-431. Accessed 1/08/2021.
van Rijswijk J, van Welie N, Dreyer K, et al. Tubal flushing with oil-based or water-based contrast at hysterosalpingography for infertility: long-term reproductive outcomes of a randomized trial. Fertil Steril. 2020;114(1):155-162. Accessed 1/08/2021.
Wang R, Watson A, Johnson N, Cheung K, Fitzgerald C, Mol BWJ, Mohiyiddeen L. Tubal flushing for subfertility. Cochrane Database of Systematic Reviews 2020, Issue 10. Art. No.: CD003718. Accessed 1/08/2021.
MedlinePlus: Public health information platform provided by the National Library of Medicine (NLM) and is part of the National Institutes of Health (NIH).
این مطلب با سردبیری دکتر اکبر نیک‌پژوه، متخصص پزشکی پیشگیری و اجتماعی، استاد دانشگاه علوم پزشکی برای استفاده در وب‌سایت بیمارستان تهیه شده است.
لطفاً به یاد داشته باشید که پزشکی و سلامت همواره دانشی رو به کمال است. ضمن استفاده از مطالب علمی این بسته آموزشی، توصیه‌های سلامتی و درمانی ویژه خودتان را از پزشکان معالجتان دریافت کنید.
سلب مسئولیت: مطالب ارائه‌شده صرفاً جهت اطلاع‌رسانی و افزایش آگاهی عمومی تهیه شده و جایگزین توصیه‌ها و دستورات پزشکی فردی نبوده و لازم است در هر مورد از دستورات پزشک معالج پیروی کرد و با پزشک معالج مشورت نمود.
تندرستی و سلامتی کامل شما آرزوی ماست.
