اسکن هیدا
اسکن هیدا (HIDA scan) یک روش تصویربرداری است که نشان می‌دهد کبد، مجاری صفراوی و کیسهٔ صفرا چقدر خوب عمل می‌کنند. این اسکن می‌تواند به تشخیص برخی وضعیت‌ها مانند کوله‌سیستیت (التهاب کیسهٔ صفرا)، نشت صفرا (biliary leak) و آترزی صفراوی (biliary atresia) کمک کند.
اسکن هیدا چیست؟
اسکن هیدا، اسکن هپاتوبیلیاری ایمینودی‌استیک اسید (hepatobiliary iminodiacetic acid scan)، یک روش تصویربرداری است که از یک مادهٔ شیمیایی تزریقی به نام ردیاب رادیواکتیو (radiotracer) و یک دوربین اسکن‌کننده برای ارزیابی کیسهٔ صفرا استفاده می‌کند. این اسکن در بخش پزشکی هسته‌ایِ رادیولوژی انجام می‌شود.
به‌طور مشخص‌تر، اسکن هیدا جریان صفرا را از کبد به رودهٔ باریک شما دنبال می‌کند. به این مسیر، دستگاه صفراوی گفته می‌شود.
کبد شما صفرا (bile) تولید می‌کند؛ صفرا مایعی گوارشی است که به بدن کمک می‌کند چربی موجود در غذاهایی را که می‌خورید تجزیه کند. مجاری خاصی (مجاری صفراوی) صفرا را از کبد به کیسهٔ صفرا برای ذخیره‌سازی منتقل می‌کنند. کیسهٔ صفرا یک کیسهٔ کوچک در زیر کبد، در سمت راست بدن شما در سطح دنده‌های پایینی است. وقتی غذا می‌خورید، کیسهٔ صفرا منقبض (فشرده) می‌شود و صفرا را از طریق مجاری، به بخش ابتدایی رودهٔ باریک (دوازدهه) می‌فرستد تا به تجزیهٔ چربی‌ها کمک کند.
اگر هر بخشی از این فرایند درست عمل نکند، می‌تواند باعث بروز برخی علائم و بیماری‌ها شود که اسکن هیدا می‌تواند در تشخیص آن‌ها کمک‌کننده باشد.
نام‌های دیگر اسکن هیدا شامل کوله‌سینتی‌گرافی (cholescintigraphy) و اسکن هپاتوبیلیاری (hepatobiliary scintigraphy) است.
اسکن هیدا چه بیماری‌هایی را می‌تواند تشخیص دهد؟
ارائه‌دهندگان خدمات سلامت از اسکن هیدا برای کمک به تشخیص و ارزیابی وضعیت‌های زیر استفاده می‌کنند:
- کوله‌سیستیت حاد (التهاب حاد کیسهٔ صفرا): این وضعیت به‌صورت ناگهانی آغاز می‌شود و باعث درد شدید در قسمت بالای راست شکم می‌شود و ممکن است با علائم دیگری مانند تب همراه باشد. حدود ۹۰٪ افراد مبتلا به کوله‌سیستیت حاد، سنگ کیسهٔ صفرا دارند که باعث انسداد مجاری صفراوی می‌شود.
- کوله‌سیستیت مزمن: این وضعیت به این معناست که شما دچار حملات مکرر التهاب و درد در کیسهٔ صفرا شده‌اید. شدت درد معمولاً کمتر است اما دفعات ناراحتی زیاد است. این حملات تکرارشونده معمولاً به علت انسداد متناوب مجرای سیستیک (cystic duct) توسط سنگ‌های کیسهٔ صفرا رخ می‌دهد.
- اختلال اسفنکتر اودی (sphincter of Oddi dysfunction): در این وضعیت، اسفنکتر (یک عضلهٔ حلقه‌ای که باز و بسته می‌شود) که جریان صفرا و شیرهٔ پانکراس (آنزیم‌ها) را تنظیم می‌کند، در زمانی که باید باز شود، باز نمی‌شود و باعث «پس‌زدن» و تجمع مایعات گوارشی می‌شود. این اسفنکتر را اسفنکتر اودی می‌نامند و این وضعیت می‌تواند موجب درد شدید شود.
- آترزی صفراوی (biliary atresia): این وضعیت در نوزادان تازه‌متولدشده رخ می‌دهد و در آن، صفرا نمی‌تواند از کبد به رودهٔ باریک حرکت کند. این بیماری نادر اما یک علت جدی برای یرقان نوزادی است و اگر طی دو تا سه ماه اول زندگی با عمل جراحی «بای‌پس/شانت» نشود، می‌تواند موجب آسیب غیرقابل برگشت کبد شود.
- نشت صفرا (biliary leak): این وضعیت زمانی رخ می‌دهد که صفرا از هر یک از مجاری‌ای که صفرا را به سمت رودهٔ باریک حمل می‌کنند، نشت کند. وقتی صفرا از مجاری صفراوی به بیرون نشت می‌کند، ناحیهٔ اطراف به‌شدت ملتهب و دردناک می‌شود و می‌تواند دچار عفونت شود. این وضعیت معمولاً پس از جراحی کیسهٔ صفرا، پس از تروما (آسیب) یا پس از پیوند کبد رخ می‌دهد.
چه زمانی ممکن است به اسکن هیدا نیاز داشته باشم؟
ارائه‌دهندگان خدمات سلامت برای ارزیابی وضعیت‌هایی که سلول‌های کبدی، مجاری دستگاه صفراوی و کیسهٔ صفرا را درگیر می‌کنند، اسکن هیدا انجام می‌دهند.
پزشک شما ممکن است در صورت داشتن هر یک از علائم زیر، اسکن هیدا را توصیه کند:
- درد شدید شکم، به‌ویژه اگر درد در سمت راست شکم باشد: علت این درد ممکن است التهاب ناگهانی کیسهٔ صفرا باشد که کوله‌سیستیت نام دارد. این شایع‌ترین دلیل نیاز به اسکن هیداست.
- درد یا تب پس از برخی جراحی‌ها: اگر جراحی کیسهٔ صفرا یا جراحی در بخش فوقانی دستگاه گوارش انجام داده‌اید یا پیوند کبد شده‌اید و دچار تب و درد هستید، ممکن است به اسکن هیدا نیاز داشته باشید.
- یرقان شدید در نوزادان: این علامت می‌تواند ناشی از آترزی صفراوی باشد که یک وضعیت تهدیدکنندهٔ زندگی است.
اگر برای شما استنت صفراوی (biliary stent) گذاشته شده باشد نیز ممکن است به اسکن هیدا نیاز داشته باشید. استنت صفراوی (استنت مجاری صفراوی) یک لولهٔ توخالی نازک است که در مجاری صفراوی قرار داده می‌شود. این استنت کمک می‌کند مجرا در صورت مسدود شدن یا تنگ شدن، باز بماند. پزشک شما ممکن است برای اطمینان از عملکرد درست استنت، اسکن هیدا درخواست کند.
اگر پیوند کبد انجام داده‌اید، ممکن است برای ارزیابی عملکرد کبد پس از عمل پیوند، به چندین اسکن هیدا نیاز داشته باشید.
چه کسانی اسکن هیدا را انجام می‌دهند؟
سه گروه از متخصصان پزشکی در انجام اسکن هیدا نقش دارند تا تجهیزات اسکن را تنظیم کنند، رادیوداروها (radiopharmaceuticals / radiotracers) را تأمین کنند و نتایج اسکن را تفسیر کنند. این افراد شامل موارد زیر هستند:
- یک پزشک دارای بورد تخصصی در پزشکی هسته‌ای یا رادیولوژی هسته‌ای.
- یک تکنولوژیست هسته‌ای.
- یک فیزیک‌دان پزشکی.
جزئیات آزمون
اسکن هیدا چگونه کار می‌کند؟
اسکن هیدا از مقادیر کمی از مواد رادیواکتیو به نام رادیوداروها یا ردیاب‌های رادیواکتیو (radiopharmaceuticals / radiotracers) استفاده می‌کند که یک ارائه‌دهندهٔ خدمت سلامت معمولاً آن را به جریان خون شما تزریق می‌کند.
سپس ردیاب رادیواکتیو از کبد عبور می‌کند و وارد کیسهٔ صفرا و رودهٔ باریک شما می‌شود. ردیاب رادیواکتیو انرژی را به‌شکل پرتوهای گاما آزاد می‌کند. دوربین‌های ویژه این انرژی را تشخیص می‌دهند و با کمک کامپیوتر، تصاویر دقیقی ایجاد می‌کنند که نشان می‌دهد اعضا و بافت‌های شما چگونه کار می‌کنند تا عملکرد آن‌ها ارزیابی شود.
چگونه برای اسکن هیدا آماده شوم؟
تیم مراقبت سلامت شما دستورالعمل‌های دقیقی برای آماده شدن جهت اسکن هیدا به شما می‌دهد. حتماً این دستورالعمل‌ها را به‌دقت دنبال کنید. در ادامه، چند راهنمای کلی برای آماده شدن جهت اسکن هیدا آمده است:
- اگر باردار هستید، احتمال می‌دهید باردار باشید یا در حال شیردهی هستید، بسیار مهم است قبل از انجام اسکن هیدا به پزشک خود اطلاع دهید.
- پزشک یا تیم مراقبت سلامت خود را از تمام داروهایی که مصرف می‌کنید، از جمله ویتامین‌ها و مکمل‌های گیاهی، مطلع کنید. ممکن است پزشک از شما بخواهد پیش از اسکن، مصرف برخی داروها را متوقف کنید، چون می‌توانند بر دقت نتایج اثر بگذارند.
- بهتر است زیورآلات و وسایل تزئینی خود را در خانه بگذارید یا قبل از اسکن آن‌ها را درآورید. این وسایل ممکن است در انجام صحیح تصویربرداری اختلال ایجاد کنند.
- اگر قبل از شروع آزمون، از فضاهای بسته یا تنگ می‌ترسید، حتماً پزشک خود را مطلع کنید؛ زیرا برای گرفتن بهترین تصاویر، لازم است دستگاه تصویربرداری نزدیک بدن شما قرار بگیرد. این دوربین یک لولهٔ کاملاً بسته نیست و از دو طرف باز است. معمولاً روی شکم شما قرار می‌گیرد و صورت شما را نمی‌پوشاند.
- لازم است حداقل چهار ساعت قبل از اسکن هیدا ناشتا باشید (هیچ چیز نخورید و ننوشید، به‌جز آب). پزشک به شما خواهد گفت آیا لازم است مدت بیشتری ناشتا بمانید یا نه.
- نوزادان ممکن است نیاز داشته باشند که سه تا پنج روز پیش از اسکن، دارو یا آماده‌سازی‌های خاصی دریافت کنند و تیم کودکان (پدیاتری) به شما آموزش‌های لازم را خواهد داد.
آیا برای اسکن هیدا بیهوش می‌کنند؟
اسکن هیدا معمولاً نیاز به بیهوشی (یا دارو برای جلوگیری از درد) ندارد. در واقع، در برخی اسکن‌ها لازم است شما در طول تصویربرداری، وضعیت بدن خود را تغییر دهید.
اگر فکر می‌کنید در طول اسکن برای ثابت ماندن مشکل خواهید داشت، یا اگر نوزاد یا کودک شما قرار است اسکن انجام دهد، ممکن است برای شما یا کودکتان دارویی (یک داروی آرام‌بخش) تجویز شود که شما را آرام و خواب‌آلود — اما همچنان بیدار — نگه دارد.
اسکن هیدا چقدر طول می‌کشد؟
اسکن هیدا معمولاً بین یک تا چهار ساعت طول می‌کشد. در برخی موارد، ممکن است لازم باشد تا ۲۴ ساعت بعد از اولین اسکن، برای تصویربرداری‌های تکمیلی برگردید.
در طول اسکن هیدا چه انتظاری می‌توانم داشته باشم؟
روند انجام اسکن هیدا می‌تواند بسته به این‌که پزشک کدام بخش از دستگاه صفراوی شما را ارزیابی می‌کند، کمی متفاوت باشد.
به‌طور کلی، می‌توانید انتظار داشته باشید که در طول اسکن هیدا مراحل زیر را طی کنید:
- لباس‌هایی را که شکم شما را می‌پوشانند در می‌آورید و یک گان پزشکی (لباس مخصوص بیمار) می‌پوشید.
- روی کمر خود (به پشت) روی تخت معاینه دراز می‌کشید.
- پرستار یا تکنولوژیست احتمالاً یک کاتتر وریدی (IV) داخل یک ورید در دست یا بازوی شما قرار می‌دهد تا ردیاب رادیواکتیو از طریق آن تزریق شود.
- تکنولوژیست دوربین اسکن‌کننده را در نزدیکی شکم شما قرار می‌دهد.
- وقتی تصویربرداری آغاز می‌شود، دوربین اسکن‌کننده یک سلسله تصویر از شما می‌گیرد. دوربین ممکن است به دور شما بچرخد یا در یک موقعیت ثابت بماند. در زمانی که دوربین در حال گرفتن تصاویر است، بسیار مهم است که کاملاً بی‌حرکت بمانید. این کار به گرفتن تصاویر باکیفیت‌تر کمک می‌کند.
- ممکن است لازم باشد بین تصویربرداری‌ها وضعیت بدن خود را تغییر دهید. تکنولوژیست این موضوع را به شما اطلاع خواهد داد.
- بعد از آن‌که تکنولوژیست یک سری اولیه از تصاویر را گرفت، ممکن است دارویی به شما بدهد که باعث خالی شدن کیسهٔ صفرا می‌شود. این کار ممکن است موجب کرامپ (گرفتگی) در بالای شکم شما شود. در حین خالی شدن کیسهٔ صفرا، تصاویر بیشتری گرفته می‌شود.
- پس از آن‌که تکنولوژیست تمام تصاویر مورد نیاز را که ممکن است تا چهار ساعت طول بکشد، تهیه کرد، اسکن به پایان می‌رسد.
اسکن هیدا چقدر دردناک است؟
خودِ اسکن هیدا بدون درد است. اگر ردیاب رادیواکتیو از طریق IV تزریق شود، ممکن است هنگام قرار دادن سرِ سوزن در ورید بازو، یک سوزش یا نیشگون کوتاه احساس کنید.
با این حال، ممکن است در طول انجام اسکن هیدا به دلیل همان بیماری‌ای که پزشک در حال بررسی آن است، دچار درد باشید. برای مثال، کوله‌سیستیت و اختلال اسفنکتر اودی اغلب باعث درد شدید می‌شوند. همچنین، ممکن است نتوانید در طول اسکن از داروهای مسکن استفاده کنید؛ چون برخی داروها عملکرد دستگاه صفراوی را تغییر می‌دهند و می‌توانند دقت آزمون را مختل کنند.
افیون‌ها (مانند مورفین و کدئین) به‌عنوان مثال، باید دست‌کم شش ساعت قبل از اسکن هیدا قطع شوند.
بعد از اسکن هیدا چه انتظاری می‌توانم داشته باشم؟
بسته به دلیل انجام اسکن هیدا، ممکن است بتوانید به خانه برگردید یا به بخش بستری خود در بیمارستان بازگردانده شوید.
حتماً در ۲۴ ساعت بعد از اسکن، مایعات فراوان بنوشید تا به دفع ردیاب رادیواکتیو از بدن کمک شود. بیشتر ردیاب طی یک روز از طریق ادرار یا مدفوع از بدن شما خارج می‌شود.
پس از هر بار استفاده از توالت، فوراً سیفون را بکشید و دست‌های خود را با آب و صابون به‌خوبی بشویید. مقدار پرتو در ردیاب بسیار کم است، بنابراین حضور اطرافیان در کنار شما پس از اسکن خطری برای آن‌ها ایجاد نمی‌کند.
اگر در حال شیردهی هستید، لازم است شیرهایی را که تا ۲۴ ساعت پس از اسکن می‌دو‌شید، دور بریزید. دلیل این کار آن است که ممکن است شیر شما حاوی مقدار کمی پرتو ناشی از ردیاب باشد که می‌تواند برای نوزاد مضر باشد. ممکن است بخواهید پیش از اسکن، مقدار بیشتری شیر بدوشید و آن را به‌طور ایمن ذخیره کنید یا برای تغذیهٔ نوزاد در این یک روز، از برنامهٔ تغذیه‌ای جایگزین استفاده کنید.
خطرات و عوارض جانبی اسکن هیدا چیست؟
اسکن هیدا خطرات بسیار کمی دارد که شامل موارد زیر است:
- کبودی در محل تزریق ردیاب رادیواکتیو.
- مقدار اندک مواجهه با پرتو. در یک اسکن معمولی هیدا، میزان پرتو دریافتی شما تقریباً معادل مقدار پرتو زمینه‌ای است که یک فرد به‌طور متوسط در طول یک سال دریافت می‌کند.
- احتمال بروز واکنش آلرژیک به داروهایی که حاوی ردیاب رادیواکتیو هستند. این اتفاق بسیار نادر است.
مهم است که اگر باردار هستید، احتمال بارداری می‌دهید یا در حال شیردهی هستید، به پزشک خود اطلاع دهید. در بیشتر موارد، پزشکان آزمون‌های پزشکی هسته‌ای مانند اسکن هیدا را برای فرد باردار انجام نمی‌دهند؛ زیرا می‌تواند برای جنین در حال رشد مضر باشد.
تصویربرداری پزشکی هسته‌ای، که شامل اسکن هیدا نیز می‌شود، اطلاعات منحصربه‌فردی فراهم می‌کند که معمولاً با سایر روش‌های تصویربرداری مانند سونوگرافی به‌دست نمی‌آید. به همین دلیل، اگر باردار نباشید، فواید اسکن هیدا بسیار بیشتر از خطرات احتمالی آن است.
نتایج و پیگیری
چه زمانی باید از نتایج اسکن هیدا مطلع شوم؟
یک رادیولوژیست تصاویر اسکن هیدا را تفسیر می‌کند، گزارشی می‌نویسد و نتایج را در اختیار پزشک شما قرار می‌دهد. سپس پزشک شما نتایج را با شما در میان می‌گذارد. این روند معمولاً کمتر از ۲۴ ساعت طول می‌کشد.
چه نوع نتایجی از اسکن هیدا دریافت می‌کنم؟
گزارش نتایج اسکن هیدا ممکن است بسته به دلیل انجام اسکن، اطلاعات متفاوتی داشته باشد. به‌طور کلی، این گزارش شرح می‌دهد که ردیاب رادیواکتیو چگونه در دستگاه صفراوی شما حرکت کرده است.
ارائه‌دهندگان خدمات سلامت از نتایج اسکن هیدا همراه با سایر آزمون‌ها، مانند آزمایش‌های خون، برای رسیدن به تشخیص نهایی استفاده می‌کنند.
یافته‌های احتمالی گزارش اسکن هیدا می‌تواند شامل موارد زیر باشد:
- طبیعی: ردیاب رادیواکتیو آزادانه از کبد وارد کیسهٔ صفرا و رودهٔ باریک شما شده است.
- حرکت آهستهٔ ردیاب رادیواکتیو: این وضعیت می‌تواند نشان‌دهندهٔ وجود انسداد یا گرفتگی، یا اختلال در عملکرد کبد باشد.
- عدم مشاهدهٔ ردیاب در کیسهٔ صفرا: این یافته می‌تواند نشان‌دهندهٔ کوله‌سیستیت حاد (التهاب حاد کیسهٔ صفرا) به‌علت انسداد باشد.
- کسر جهشی (ejection fraction) غیرطبیعیِ پایینِ کیسهٔ صفرا: کسر جهشی کیسهٔ صفرا بر اساس مقدار صفرایی که کیسهٔ صفرا پس از تحریک دارویی می‌تواند آزاد (دفع) کند، اندازه‌گیری می‌شود. وقتی کسر جهشی کیسهٔ صفرا بالاتر از ۳۰٪ تا ۳۵٪ باشد، طبیعی محسوب می‌شود. عدد غیرطبیعی پایین می‌تواند نشان‌دهندهٔ کوله‌سیستیت مزمن باشد.
- ردیاب رادیواکتیو در نواحی دیگر: اگر اسکن نشان دهد ردیاب رادیواکتیو خارج از دستگاه صفراوی دیده می‌شود، ممکن است نشان‌دهندهٔ نشت صفرا از مجاری صفراوی باشد.
به خاطر داشته باشید که پزشک شما، هر نتیجه‌ای که به‌دست آید، آن را برایتان توضیح خواهد داد. هر سؤالی دارید، می‌توانید از او بپرسید.
References/منابع
Merck Manual: Professional Version. Imaging Tests of the Liver and Gallbladder. Accessed 5/10/2022.
RadiologyInfo.org. Nuclear Medicine – Hepatobiliary. Accessed 5/10/2022.
Snyder E, Kashyap S, Lopez PP. Hepatobiliary Iminodiacetic Acid Scan. [Updated 2021 Jul 31]. In: StatPearls [Internet]. Treasure Island (FL): StatPearls Publishing; 2022. Accessed 5/10/2022.
MedlinePlus: Public health information platform provided by the National Library of Medicine (NLM) and is part of the National Institutes of Health (NIH).
این مطلب با سردبیری دکتر اکبر نیک‌پژوه، متخصص پزشکی پیشگیری و اجتماعی، استاد دانشگاه علوم پزشکی برای استفاده در وب‌سایت بیمارستان تهیه شده است.
لطفاً به یاد داشته باشید که پزشکی و سلامت همواره دانشی رو به کمال است. ضمن استفاده از مطالب علمی این بسته آموزشی، توصیه‌های سلامتی و درمانی ویژه خودتان را از پزشکان معالجتان دریافت کنید.
سلب مسئولیت: مطالب ارائه‌شده صرفاً جهت اطلاع‌رسانی و افزایش آگاهی عمومی تهیه شده و جایگزین توصیه‌ها و دستورات پزشکی فردی نبوده و لازم است در هر مورد از دستورات پزشک معالج پیروی کرد و با پزشک معالج مشورت نمود.
تندرستی و سلامتی کامل شما آرزوی ماست.
