همیسفرکتومی
همیسفرکتومی (Hemispherectomy) جراحی نادری است که در آن نیمی از مغز برداشته یا از نیمهٔ دیگر قطع میشود. این روش عمدتاً برای کودکان و برخی بزرگسالانی بهکار میرود که دچار تشنجهایی هستند که به دارو پاسخ نمیدهند. پس از جراحی، معمولاً پنج تا هفت روز در بیمارستان بستری میشوید و سپس وارد دورهٔ توانبخشی میگردید.
همیسفرکتومی چیست؟
همیسفرکتومی (Hemispherectomy) عملی است که طی آن نیمی از مغزِ کودک شما بهطور جزئی یا کامل از بقیهٔ مغز برداشته یا قطع میشود. این یک روش نادر است که جراح در بیمارستان انجام میدهد. کودکان (و گاه بزرگسالان) معمولاً این روش را برای درمان صرع (Epilepsy) انجام میدهند که به داروها پاسخ نمیدهد. در افراد مبتلا به این مشکل، یک نیمکرهٔ مغزی بهطور کامل غیرطبیعی است و مسئول ایجاد تشنجها (Seizures) است.
بخش «هِمی» در «همیسفرکتومی» بهمعنای «نیمه» است و به نیمکرهٔ مخ (Cerebral hemisphere؛ نیمکرهٔ مغزی) اشاره دارد — یعنی نیمی از مغز شما. ممکن است این جراحی را با نام «همیسفرکتومی رادیکال» نیز بشنوید.
انواع همیسفرکتومیها کداماند؟
دو نوع همیسفرکتومی وجود دارد: آناتومیک و کارکردی/قطعکننده (Functional/Disconnective).
- کارکردی/قطعکننده (Functional/Disconnective): در تکنیک کارکردی، بخش کوچکتری از مغزِ کودک شما برداشته میشود و آن نیمه از بقیهٔ مغز قطع میگردد. این روش خطر عوارض کمتری دارد. «همیسفراتومی (Hemispherotomy)» اصطلاحی است برای برداشتن مقدار کمی از بافت.
- آناتومیک (Anatomic): جراح معمولاً وقتی همیسفرکتومی کارکردی/قطعکننده (Functional/Disconnective) نتوانسته تشنجها را متوقف کند، همیسفرکتومی آناتومیک انجام میدهد. در همیسفرکتومی آناتومیک، جراح لوبهای پیشانی، جداری، گیجگاهی و پسسریِ مغزِ کودک شما را برمیدارد. این روش خطر عوارض بیشتری دارد؛ از جمله احتمال خونریزی بیشتر و تجمع مایع.
این دو نوع جراحی موفقیتی برابر دارند. بااینحال، وقتی همیسفرکتومی کارکردی/قطعکننده تشنجها را متوقف نکند، انجام همیسفرکتومی آناتومیک پس از آن میتواند در یکسومِ کودکانی که جراحی میشوند به رهایی از تشنج منجر شود.
همیسفرکتومی چه بیماریهایی را میتواند درمان کند؟
کودک شما ممکن است در صورت داشتنِ علائم زیر به همیسفرکتومی نیاز داشته باشد:
- تشنجها (صرع/Epilepsy) که داروها نمیتوانند آن را کنترل کنند.
- ضعف در یک سمتِ بدن. او نمیتواند از یک دست به خوبیِ دست دیگر استفاده کند و ممکن است دید محیطی (نه مرکزی) خود را از دست بدهد.
- یافتهٔ غیرطبیعی در تصویر امآرآیِ مغز (MRI) که معمولاً یک سمتِ مغز را درگیر میکند.
- تأخیر تکاملی بهعلت تشنجها.
این علائم میتوانند نشانهٔ شرایط و بیماریهای زیر باشند:
- بدشکلیهای تکامل قشر مخ (Malformations of cortical development): این اختلالات زمانی رخ میدهند که چیزی در روند تکامل قشر مخ (Cerebral cortex) اختلال ایجاد کند.
- انفارکتوسِ دورهٔ پیرامانبَرداری/پیریناتال (Perinatal infarction؛ سکته): این سکته در طی تکامل مغزِ جنین رخ میدهد.
- همیمگالانسفالی (Hemimegalencephaly)؛ همچنین «مگالانسفالی یکطرفه/Unilateral»: در این اختلال فقط یک سمتِ مغز درگیر میشود و آن را بزرگتر از سمت دیگر میکند.
- سندروم استurge–Weber (Sturge–Weber syndrome): این حالت باعث رشد بیشازحد عروق خونی میشود و آنژیومهایی ایجاد میکند که میتوانند در مغز رشد کنند.
- آنسفالیتِ راسموسن (Rasmussen’s encephalitis): این وضعیت یک نیمهٔ مغزِ شما را درگیر میکند و بهعلت التهاب باعث تشنج میشود.
کودک شما ممکن است از اوایل زندگی دچار تشنج و ضعف شده باشد. ارائهدهندهٔ خدمات سلامت ممکن است به «صرع مقاوم به دارو (Drug-resistant epilepsy)» مشکوک شود و شما را به مرکزی که در درمان کودکانِ مبتلا به تشنج تخصص دارد ارجاع دهد.
جزئیاتِ فرایند/اقدام (Procedure Details)
چگونه کودک خود را برای این اقدام آماده کنم؟
ارائهدهندهٔ خدمات سلامتِ کودک شما اطلاعاتی دربارهٔ کارهایی که باید قبل از جراحی انجام دهید در اختیارتان میگذارد. این معمولاً شامل «عدم خوردن و آشامیدن» بعد از زمان مشخصی در روزِ قبل است. همچنین به شما دستوراتی دربارهٔ اینکه کدام داروها باید مصرف یا قطع شوند داده خواهد شد.
ارائهدهندهٔ شما یا متخصص «زندگیِ کودک/Child life specialist» ممکن است به شما کمک کند راههایی برای حمایت از کودکتان در این زمان پیدا کنید. اگر کودک شما بهاندازهٔ کافی بزرگ است که بتواند موضوع را بفهمد، ممکن است به واژههایی ساده برای توضیح آنچه رخ میدهد نیاز داشته باشید.
ارائهدهندهای موهای کودک شما را میشوید تا تمیز باشد. یکی از اعضای تیم درمانی موهای کودک را در بخشی از سر کوتاه یا میتراشد.
در طول همیسفرکتومی چه اتفاقی میافتد؟
کودک شما «بیهوشی عمومی (General anesthesia)» دریافت میکند تا در طول اقدام دردی احساس نکند. حین جراحی، جراح:
- بخشی از جمجمه را برمیدارد؛ مرحلهای که «کرانیوتومی (Craniotomy)» نام دارد.
- بخشی یا تمام بافتِ سمتِ مغزیِ کودک شما را که کار نمیکند برمیدارد.
- رشتههایی را که دو سمتِ مغز را به هم متصل میکنند قطع میکند؛ مرحلهای که «کالوزوتومیِ جسم پینهای (Corpus callosotomy)» یا «کالوزوتومی (Callosotomy)» نام دارد.
- بخش برداشتهشدهٔ جمجمه را سرِ جای خود میگذارد و آن را بخیه میکند.
همیسفرکتومی چقدر طول میکشد؟
معمولاً این اقدام حدود پنج ساعت زمان میبرد، اما ممکن است طولانیتر شود. شاید بخواهید کسی را همراه خود داشته باشید تا در طول جراحی کنار شما بماند. معمولاً بهصورت دورهای به شما بهروزرسانی داده میشود.
پس از این اقدام چه اتفاقی میافتد؟
تیم درمانی کودک شما را در «اتاق ریکاوری (Recovery room)» و سپس در «بخش مراقبتهای ویژهٔ کودکان (Pediatric intensive care unit, ICU)» پایش میکند.
خطرات/فواید (Risks / Benefits)
فواید این اقدام چیست؟
همیسفرکتومی معمولاً درمانی موفق است. مطالعات مختلف نشان میدهند که بین دوسومِ کودکان (بیش از ۶۶٪) تا بیشتر از ۸۰٪ کودکانی که همیسفرکتومی انجام میدهند کاملاً «بیتشنج» میشوند. بیشترِ باقیِ کودکانِ تحت همیسفرکتومی پس از عمل دچار کاهشِ تعداد تشنجها میگردند.
اگر کودک شما پس از اقدام اولیه همچنان تشنجهای پایدار داشته باشد، ارائهدهندهٔ شما ارزیابی دقیقی انجام میدهد تا ببیند آیا از یک جراحیِ مجدد سود میبرد یا نه.
بهترین نتایج بهنظر میرسد در کودکانی رخ میدهد که پس از جراحی دچار تشنجهای اندک یا هیچ تشنجی نمیشوند.
خطرات یا عوارضِ همیسفرکتومی چیست؟
بیشتر کودکان پس از همیسفرکتومی نتایج بلندمدتِ بسیار خوبی دارند. بااینحال گاهی برخی عوارض یا اثرات منفی ممکن است رخ دهند.
عوارض زودرس که میتوانند حین یا بلافاصله پس از عمل رخ دهند، شامل موارد زیر هستند:
- از دستدادن خون یا خونریزی به داخل حفرهٔ خالی.
- تغییرات الکترولیتی.
- افت دمای بدن/هیپوترمی (Hypothermia).
- مننژیت آسپتیک (Aseptic meningitis).
- عفونتها.
یکی از عوارضی که میتواند زودرس یا دیرتر در زندگی رخ دهد «هیدروسفالی (Hydrocephalus)» یا تجمع مایع در مغز است. این حالت در کمتر از ۵٪ افرادی که همیسفرکتومی کارکردی/قطعکننده انجام دادهاند رخ میدهد.
خطر هیدروسفالی در صورت انجام همیسفرکتومی آناتومیک کمی بیشتر است. اگر هیدروسفالی رخ دهد، کودک شما به «شانت (Shunt)» برای کمک به تخلیهٔ مایع نیاز خواهد داشت.
عارضهٔ دیگر «از دستدادنِ بیشازحدِ خون» است. اگر این حالت رخ دهد، ممکن است کودک شما به «انتقال خون/خونتزریق (Blood transfusion)» نیاز پیدا کند.
بهبودی و آیندهٔ بیماری (Recovery and Outlook)
مدت بستری در بیمارستان پس از همیسفرکتومی چقدر است؟
پس از این جراحیِ صرع، کودک شما دستکم دو تا سه روز در «بخش مراقبتهای ویژهٔ کودکان (Pediatric intensive care unit, ICU)» برای پایش دقیق بستری میماند. کودک شما به دریافتِ «داروهای ضدصرع (Antiepileptic medications)» ادامه خواهد داد.
چه آزمایشهایی ممکن است در بیمارستان پس از همیسفرکتومی انجام شوند؟
کودک شما ممکن است در «صبحِ روزِ اول پس از عمل» برای ارزیابی مغز، «سیتیاسکن (CT)» یا «امآرآی (MRI)» انجام دهد. مراقبان، «درنهای جراحی» را خارج میکنند و پس از پایانِ اقامت در بخش مراقبتهای ویژه، کودک شما را به بخش عادی اطفال منتقل مینمایند.
تیم درمانی او با متخصصانی تماس میگیرد تا به کودک شما در بازیابی مهارتهای لازم برای فعالیتهای روزمره و ارتباطات کمک کنند. این متخصصان شامل موارد زیر هستند:
- فیزیوتراپی (Physical therapy).
- کاردرمانی (Occupational therapy).
- گفتاردرمانی (Speech therapy).
میانگینِ مدتِ بستری در افراد کمی با هم فرق دارد و معمولاً بین پنج تا هفت روز است. تیم جراحی بر اساس وضعیت و روند بهبودیِ کودک شما دربارهٔ طولِ اقامت تصمیمگیری میکند.
پس از همیسفرکتومی چه اتفاقی میافتد؟
پس از ترخیص، کودکان اغلب به خدمات توانبخشی برای ارتقای روندِ بهبودی پس از همیسفرکتومی نیاز دارند. ممکن است کودک شما برای «فیزیوتراپی، کاردرمانی و گفتاردرمانیِ فشرده» به یک مرکز توانبخشی منتقل شود.
پس از آن، معمولاً خدمات خانگی یا سرپایی ادامه مییابد. بیمارستانها، مراکز مستقل و مدارس میتوانند درمانهای سرپایی ارائه کنند. با نظام آموزشیِ مدرسهٔ خودتان بررسی کنید که آیا این خدمتی است که آنها ارائه میدهند یا نه.
ممکن است بپرسید زندگیِ کودک شما پس از همیسفرکتومی چگونه خواهد بود. آنها ممکن است پس از جراحی به این حمایتها نیاز داشته باشند، اما سمتی از مغز که خوب کار میکند پیشاپیش وظایفِ سمتِ درگیر را بر عهده گرفته است. پیامدها برای «راهرفتن، خواندن و مسائل رفتاری» خوب است، اما مقداری از دستدادنِ دید رخ خواهد داد.
چه زمانی با پزشک تماس بگیرم؟ (When To Call the Doctor)
چه زمانی باید با ارائهدهندهٔ خدمات سلامت تماس بگیرم؟
جراح شما اطلاعاتی به شما میدهد که چه زمانی پس از همیسفرکتومی باید تماس بگیرید یا به اورژانس مراجعه کنید. هر زمان دربارهٔ علائم و نشانهها نگران شدید، میتوانید تماس بگیرید.
معمولاً اگر کودک شما:
- علائم عفونت مانند تب، ترشح چرکی یا تغییر رنگ در محل جراحی دارد.
- علائم هیدروسفالی از جمله استفراغ، سردرد و تغییرات رفتاری دارد.
- دچار تشنج میشود.
باید با ارائهدهندهٔ خود تماس بگیرید یا کمک اورژانسی دریافت کنید.
پرسشهای متداولِ دیگر (Additional Common Questions)
امید به زندگیِ فردی که همیسفرکتومی انجام داده چقدر است؟
بهطور کلی افراد مبتلا به صرع ممکن است طولِ عمر کوتاهتری داشته باشند، اما این همیشه درست نیست. متوقفکردنِ تشنجها با همیسفرکتومی احتمالاً کیفیتِ زندگی — و شاید طولِ عمر — را نیز بهبود میبخشد.
References/منابع
- Brain Injury Association of America. Functions of the Brain (https://www.biausa.org/brain-injury/about-brain-injury/basics/function-of-the-brain). Accessed 10/5/2023.
- Children’s Hemiplegia and Stroke Association. Hemispherectomy (https://chasa.org/medical/hemispherectomy/). Accessed 10/5/2023.
- Pediatric Epilepsy Seizure Alliance. Hemispherectomy for epilepsy (https://epilepsysurgeryalliance.org/about/what-is-epilepsy-surgery/hemispherectomy/). Accessed 10/5/2023.
- Schusse CM, Smith K, Drees C. Outcomes after hemispherectomy in adult patients with intractable epilepsy: institutional experience and systematic review of the literature (https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/28452614/). J Neurosurg. 2018 Mar;128(3):853-861. Accessed 10/5/2023.
- Young CC, Williams JR, Feroze AH, et al. Pediatric functional hemispherectomy: operative techniques and complication avoidance (https://thejns.org/focus/view/journals/neurosurg-focus/48/4/article-pE9.xml?tab_body=pdf-25682). Neurosurgical Focus. 2020;48(4):E9. Accessed 10/5/2023.
- MedlinePlus: Public health information platform provided by the National Library of Medicine (NLM) and is part of the National Institutes of Health (NIH).
