شستوشوی دستها
حتماً در کودکی همیشه این جمله را شنیدهاید یا مدام برای بچههایتان تکرار میکنید: «دستت را بشور!» اما شستوشوی دستها دقیقاً یعنی چه و چرا روش انجامدادن آن مهم است؟ ساییدن و شستوشو بهمدتِ حداقل ۲۰ ثانیه، با تکنیک درست، میکروبهایی را از بین میبرد که میتوانند شما را بیمار کنند. اولین گام این است که دستهایتان را خیس کنید تا صابون بهتر عمل کند.
شستوشوی دستها چیست؟
شستوشوی دستها (Handwashing) یعنی پاککردن دستها با صابون و آبِ جاری و سپس خشککردن آنها. مهم است که در طول روز بارها دستهایتان را بشویید، بهویژه پیش از آمادهکردن غذا و پس از استفاده از دستشویی. اما فقط دانستنِ زمانِ شستوشو کافی نیست. باید بدانید «چگونه» هم دستها را بشویید.
شاید فکر کنید بخش «چگونه» کار سادهای است. بههرحال، شما از هر زمانی که یادتان میآید کنارِ سینک دستهایتان را کف میزنید. پس دیگر لازم نیست روش درستِ شستوشوی دستها را یاد بگیرید، درست است؟ آنقدرها هم ساده نیست. نکتههایی که سالها پیش یاد گرفتهاید، وقتی عجله دارید یا نمیدانید چرا تکنیکِ درست تفاوت ایجاد میکند، بهراحتی فراموش میشوند.
شستوشوی دقیق و پیوستهٔ دستها میتواند به سالمماندن شما و خانوادهتان کمک کند. اگر هم بیمار شدید، شستوشوی خوبِ دستها میتواند از پخششدن میکروبها به دیگران جلوگیری کند. بنابراین، بازآموزیِ این مهارتِ بهظاهر ساده میتواند برای شما و عزیزانتان ــ و حتی کسانی که هرگز ملاقاتشان نخواهید کرد ــ سودِ بزرگی داشته باشد.
چرا شستوشوی دستها مهم است؟
شستوشوی دستها یکی از بهترین راهها برای جلوگیری از گسترش عفونتهاست. میکروبها همهجا هستند؛ از پیشخوانِ آشپزخانه تا دستگیرهٔ پمپِ بنزین. سیستم ایمنی (Immune system) شما میتواند با بسیاری از میکروبها مقابله کند یا جلوی آسیبِ جدیِ آنها را بگیرد. اما گاهی میکروبها همچنان در بیمارکردن شما موفق میشوند. اینجاست که شستوشوی مؤثرِ دستها وارد عمل میشود.
پژوهشها نشان میدهند که با تمیزنگهداشتن دستها میتوانید از هر ۳ بیماریِ اسهالی یک مورد و از هر ۵ عفونتِ تنفسی یک مورد را پیشگیری کنید. علتش این است که دستهای شما یک سیستمِ حملونقلِ مناسب برای میکروبها هستند.
اگر به میکروبها مانند مسافرانی فکر کنید که سوار و پیادهٔ یک اتوبوس میشوند، راحتتر میفهمید چگونه از مکانی به مکان دیگر میروند. میکروبها میتوانند سوارِ اتوبوس (دستهای شما) شوند و سریع به مقصدِ موردنظرشان برسند (سلولهای داخل بدن شما). کافی است یک سطحِ آلوده را لمس کنید و سپس چشم، بینی یا دهانتان را لمس کنید. از آنجا میکروبها به غشاهای مخاطی (Mucous membranes) راه مییابند که به درونِ بدن شما میرسند؛ جاییکه تلاش میکنند جا خوش کنند و تکثیر شوند.
اما میتوانید مسیرِ «اتوبوس» را با شستوشوی دستها عوض کنید. بهجای آنکه میکروبها به نقاطِ ورودیِ بدن برسند، سر از فاضلاب درمیآورند. تعدادِ اندکی شاید تلاش کنند بمانند؛ اما شستنِ کافیِ دستها با تکنیکِ درست میتواند بیشترِ میکروبها را پیش از رسیدن به مقصدِ موردنظر از بین ببرد.
اگر بیمار نشوید، میکروبها را به دیگران در خانهتان منتقل نمیکنید و در مکانهای عمومی هم رهایشان نمیکنید (تا منتظرِ اتوبوسِ بعدی بمانند). شستوشوی دستها میتواند میکروبها را در همان ابتدا متوقف کند.
چه مدت باید دستهایتان را بشویید؟
باید دستهایتان را حداقل ۲۰ ثانیه با صابون و آبِ جاری بشویید. بسیاری از مردم تصور میکنند همین حالا هم این کار را میکنند. اما در واقع، در یک روزِ شلوغ، سخت است کنارِ سینک معطل نشوید و سریع به کارِ بعدی نروید. پژوهشها نشان میدهند بیشترِ مردم آنقدر که برای اثربخشیِ کامل لازم است، دستها را نمیشویند.
امتحان کنید و یک زمانسنج تنظیم کنید؛ متوجه میشوید ۲۰ ثانیه طولانیتر از چیزی است که فکر میکردید. حدوداً بهاندازهٔ دو بار زمزمهکردنِ آرامِ آهنگِ «تولدت مبارک» است. هرچه بیشتر خودتان را زمانسنجی کنید، بیشتر به کفمالیدنِ ۲۰ ثانیهای عادت میکنید و خیلی زود به یک عادتِ همیشگی تبدیل میشود.
مراحل شستوشوی دستها چیست؟
سریع فکر کنید: اولین گامِ درست در شستوشوی دستها چیست؟ اگر فوراً به «زدنِ صابون» فکر کردید، نزدیک بودید اما کاملاً درست نیست. ابتدا باید دستهایتان را با آب خیس کنید. یک پاششِ آب کمک میکند صابون بهتر میکروبها و سموم را به دام بیندازد و خارج کند.
مراحل زیر را دنبال کنید:
- دستهایتان را خیس کنید. از آبِ تمیز و جاری (ولرم یا سرد) استفاده کنید. سپس برای صرفهجویی در آب، شیر را ببندید.
- صابون بزنید. کف درست کنید و حداقل ۲۰ ثانیه دستهایتان را بههمبمالید. مچها، پشتِ هر دست، فاصلهٔ بین انگشتان و زیرِ ناخنها را فراموش نکنید. این بخش بسیار مهم است. اصطکاکِ ناشی از بههممالیدنِ دستها به تمیزشدن آنها کمک میکند.
- دستها را آبکشی کنید. دوباره شیرِ آب را باز کنید و دستهایتان را زیرِ آبِ جاری آبکشی کنید. مطمئن شوید تمامِ صابون پاک شده است. یک آبکشیِ کامل میکروبها، مواد شیمیایی و چرک را از دستها خارج میکند.
- شیر را ببندید. با آرنج یا با دستمالِ کاغذی. این کار میتواند از چسبیدنِ دوبارهٔ میکروبها به دستهای اکنون تمیزتان جلوگیری کند.
- دستها را خشک کنید. با یک دستمالِ کاغذی یا حولهٔ تمیز، دستهایتان را کاملاً خشک کنید. ممکن است وسوسه شوید فقط دستها را بتکانید و بگذارید در هوا خشک شوند؛ اما پژوهشها نشان میدهند میکروبها روی دستهای خیس آسانتر پخش میشوند تا دستهای خشک. پس دستها را خوب خشک کنید تا مدت طولانیتری تمیز بمانند.
چه زمانی باید دستهایتان را بشویید؟
باید در خانه، محل کار یا بیرون از منزل، بارها در طولِ روز دستهایتان را بشویید. اما در شلوغیِ کارهای روزمره، این لحظهها بهراحتی از قلم میافتند. میتوانید زمانهای کلیدیِ شستوشو را با فکرکردن به مخفف FACES (Food, Animals, Caregiving, Exposure to bodily fluids, Special situations) بهخاطر بسپارید:
- غذا.
- حیوانات.
- مراقبت.
- تماس با مایعاتِ بدن.
- موقعیتهای خاص.
هر خطِ بالا نشاندهندهٔ مجموعهای از موقعیتهاست که باید در آنها کف بزنید و دستها را بشویید.
اجازه ندهید میکروبها به صورتتان برسند؛ جاییکه میتوانند واردِ چشم، بینی یا دهان شوند. چطور میتوانید آنها را دور نگه دارید؟ بیایید دقیقتر نگاه کنیم.
غذا
از آنجا که غذا مستقیم واردِ دهان میشود، راهی آسان برای ورودِ میکروبها به بدن است. میتوانید با شستوشوی دستها غذا و فضاهایی را که با آن سروکار دارید تمیز نگه دارید:
- پیش از خوردنِ هر غذایی، بهویژه خوراکیهایی که با دست میخورید.
- پیش از آمادهکردن و پس از آمادهکردنِ غذا.
- بلافاصله پس از لمسِ گوشتِ خام (قبل از لمسِ هر چیزِ دیگر، از جمله ادویهها یا دستگیرههای یخچال).
- پس از تماس با کمپوست یا زباله.
- پس از پاککردنِ پیشخوان یا سایرِ بخشهای آشپزخانه (در این حالت میخواهید دستهایتان را از موادِ شیمیاییِ پاککننده تمیز کنید).
حیوانات
حیوانات ــ حتی حیواناتِ خانگیِ عزیز ــ میتوانند میکروبها را منتقل کنند. حتماً پس از مواردِ زیر دستها را بشویید:
- لمسِ حیوانات، بهویژه اگر هنگامِ آشپزی یا انجامِ کارهای آشپزخانه باشد.
- دستزدن به غذای حیوانات یا خوراکیهایشان.
- لمسِ هر حیوانی که در خانهٔ شما نیست.
- تمیزکردنِ قفسها یا سایرِ فضاهای مربوط به حیوانات.
مراقبت
چه از کودک مراقبت کنید، چه از والدین یا فردی خارج از خانه، سخت است که از گرفتنِ میکروبها از آنها اجتناب کنید. برای کاهشِ خطر، پس از مواردِ زیر دستها را بشویید:
- مراقبت از هر شخصِ بیمار.
- تعویضِ پوشک.
- کمک به فردی برای پاکیزهشدن پس از استفاده از توالت.
تماس با مایعاتِ بدن
مایعاتِ بدن محلِ تجمعِ بسیاری از میکروبها هستند. برای جلوگیری از «سفر» آنها، حتماً دستهایتان را بشویید:
- پس از استفاده از دستشویی.
- پس از عطسه یا سرفه.
- پس از فینکردنِ بینی.
- پس از تمیزکردنِ استفراغ یا اسهال (مالِ خودتان یا دیگری).
- پیش از تمیزکردن/بانداژکردنِ زخم و پس از آن (مالِ خودتان یا دیگری).
موقعیتهای خاص
زندگی همیشه در دستهبندیهای مرتب و تمیز نمیگنجد. بیشترِ موقعیتهای کلیدیِ شستوشوی دستها در بالا آمدهاند؛ اما زمانهای دیگری هم هست که باید دستها را بشویید یا اگر دسترسی به سینک ندارید، از ضدعفونیکنندهٔ دست (Hand sanitizer) استفاده کنید. این موارد شاملِ مواردِ زیر است:
- پیش از گذاشتنِ لنزِ تماسی (در این حالت از صابون و آب استفاده کنید).
- پس از استفاده از وسایلِ مشترک در محلِ کار مانند صفحهکلیدِ رایانه یا تجهیزاتِ دیگر.
- پس از لمسِ سطوحِ پررفتوآمد مانند دستگیرهٔ در، دکمهٔ آسانسور و نردهها.
- وقتی از مکانِ عمومی به خانه برمیگردید یا زمانیکه در بیرون از خانه بودهاید.
- وقتی دستورالعملهای محلِ کارتان چنین میگوید. برای مثال، ممکن است لازم باشد در زمانهای مشخص از ایستگاههای شستوشوی دست استفاده کنید یا رویههای پوشیدن و درآوردنِ دستکش را دنبال کنید.
اگر دربارهٔ زمانِ شستوشوی دستها یا تعدادِ دفعاتِ آن پرسش یا نگرانی دارید، خوب است با یک ارائهدهندهٔ خدماتِ سلامت مشورت کنید. آنها میتوانند بر اساسِ شرایطِ ویژهٔ شما ــ از جمله سابقهٔ پزشکی، نیازهای خانواده و نوعِ شغل ــ راهنماییتان کنند.
آیا لازم است برای شستوشوی دستها از صابونِ آنتیباکتریال استفاده کنم؟
خیر. برای از بینبردنِ میکروبها فقط به صابون (از هر نوع) و آب نیاز دارید. برای بیشترِ مردم، هیچ مدرکی وجود ندارد که صابونِ آنتیباکتریال در پیشگیری از بیماری بهتر از صابونِ معمولی و آب باشد. کارکنانِ مراقبتِ سلامت ممکن است بسته به شرایط، راهنماییهای متفاوتی را دنبال کنند.
آیا میتوانم از بادیواش بهجای صابونِ دست استفاده کنم؟
بله. هر نوع صابونی مناسب است و به پاککردنِ میکروبها از دستها کمک میکند. فقط مطمئن شوید مراحلِ بالا را رعایت میکنید. توجه داشته باشید برخی بادیواشها رایحههای قوی دارند که ممکن است پس از شستوشو روی دستها باقی بمانند.
میتوانم بهجای شستوشوی دستها از ضدعفونیکنندهٔ دست استفاده کنم؟
بستگی دارد. هر روشِ پاککردنِ دستها کمی متفاوت عمل میکند. صابون و آب در حذفِ میکروبها و موادِ مضر از دستها مؤثرند. ضدعفونیکنندهٔ دست برخی از انواعِ میکروبها را میکُشد.
هر زمان که ممکن است، باید صابون و آب را ترجیح دهید، زیرا در مواردِ زیر از ضدعفونیکنندهٔ دست بهتر است:
- خلاصشدن از برخی میکروبهایی که میتوانند شما را بهشدت بیمار کنند، مانند نوروویروس (Norovirus) و کلستریدیوییدس دیفیسیله (Clostridioides difficile؛ C. diff).
- حذفِ آفتکشها (Pesticides) و فلزاتِ سنگین (Heavy metals) مانند سرب.
- زدودنِ خاک، چربی یا آثارِ فعالیتهای فضای باز مانند ماهیگیری یا اردو.
بااینحال، ضدعفونیکنندهٔ دست در برخی موقعیتها بهکار میآید، از جمله:
- وقتی به ملاقاتِ فردی در بیمارستان یا خانهٔ سالمندان میروید. در بیشترِ موقعیتها، استفاده از ضدعفونیکنندهٔ دست پیش و پس از ملاقات کافی است. (اگر آن فرد برخی عفونتها مانند C. diff دارد، بهجای آن از صابون و آب استفاده کنید.)
- وقتی به صابون و آبِ جاری دسترسی ندارید. در این صورت از ضدعفونیکنندهٔ دست استفاده کنید، اما بهمحضِ دسترسی، کنارِ سینک کف بزنید و دستها را بشویید.
- وقتی کودکانِ خردسال باید دستهایشان را ضدعفونی کنند. معمولاً صابون و آب برای کودکان بهتر است، بهویژه اگر دستهایشان آشکارا چسبناک یا کثیف است. اما تسلط به هنرِ شستوشوی دستها برای خردسالان زمان میبرد. ضدعفونیکنندهٔ دست میتواند استفاده از آن را برایشان آسان کند، بهخصوص هنگامِ سفر یا در حرکت. اما حتماً یک بزرگسال نظارت کند و این محصولات (که در صورت بلعیدن میتوانند مضر باشند) دور از دسترسِ کودک نگهداشته شوند.
مطمئن شوید ضدعفونیکنندهٔ دستِ شما دستکم ۶۰٪ الکلِ اتیلیک (Ethyl alcohol) یا ۷۰٪ الکلِ ایزوپروپیل (Isopropyl alcohol) داشته باشد تا بتواند میکروبها، از جمله ویروسِ عاملِ کووید-۱۹، را بهطور مؤثر از بین ببرد.
آیا شستوشوی بیشازحدِ دستها خطرناک است؟
شستن دستها در زمانهای کلیدی ضروری است، اما زیادهروی در آن میتواند به خشکی پوست و تحریک پوستی منجر شود. شستنِ دستها در زمانهای کلیدی مهم است، اما کفزدنِ بیشازحد میتواند:
- روغنهای سالمِ پوست و باکتریهای مفیدی را که برای مقابله با میکروبها نیاز دارید، بزداید.
- به ترکخوردن، خشکی یا ترکپوستیِ دستها بینجامد که به میکروبها فرصت میدهد آسانتر واردِ بدن شوند.
- در افرادِ مبتلا به اِگزِما (Eczema) باعث عودِ بیماری شود.
- به درماتیت تماسیِ تحریکی (Irritant contact dermatitis) منجر شود.
اگر لازم است بهخاطرِ شغل یا دلایلِ دیگر، زیاد دستها را بشویید، استفاده از یک مرطوبکنندهٔ حاویِ اِمولیِنتها (Emollients) برای تسکینِ دستها میتواند کمککننده باشد. همچنین میتوانید با ارائهدهندهٔ خدماتِ سلامت دربارهٔ راههایی برای حفظِ نرمیِ پوست و پیشگیری از تحریک یا مشکلاتِ دیگر گفتوگو کنید.
References/منابع
Allergy & Asthma Network. Eczema and Washing Hands Frequently. Accessed 4/2/2024.
American Academy of Pediatrics. Hand Washing: A Powerful Antidote to Illness. Last updated 2/7/2022. Accessed 4/2/2024.
Canadian Centre for Occupational Health and Safety. Hand Washing: Reducing the Risk of Common Infections. Fact sheet last revised 2/17/2021. Accessed 4/2/2024.
Centers for Disease Control and Prevention (U.S.). Multiple pages on handwashing. Last reviewed 5/4/2023. Accessed 4/2/2024.
National Health Service (U.K.). How to wash your hands. Last reviewed 1/27/2023. Accessed 4/2/2024.
U.S. Department of Agriculture. Study Shows Most People Are Spreading Dangerous Bacteria Around the Kitchen and Don’t Even Realize It. Press release 6/28/2018. Accessed 4/2/2024.
MedlinePlus: Public health information platform provided by the National Library of Medicine (NLM) and is part of the National Institutes of Health (NIH).
این مطلب با سردبیری دکتر اکبر نیکپژوه، متخصص پزشکی پیشگیری و اجتماعی، استاد دانشگاه علوم پزشکی برای استفاده در وبسایت بیمارستان تهیه شده است.
لطفاً به یاد داشته باشید که پزشکی و سلامت همواره دانشی رو به کمال است. ضمن استفاده از مطالب علمی این بسته آموزشی، توصیههای سلامتی و درمانی ویژه خودتان را از پزشکان معالجتان دریافت کنید.
سلب مسئولیت: مطالب ارائهشده صرفاً جهت اطلاعرسانی و افزایش آگاهی عمومی تهیه شده و جایگزین توصیهها و دستورات پزشکی فردی نبوده و لازم است در هر مورد از دستورات پزشک معالج پیروی کرد و با پزشک معالج مشورت نمود.
تندرستی و سلامتی کامل شما آرزوی ماست.
