جراحی گاما نایف
گاما نایف چیست؟
جراحی گاما نایف روشی بدونتهاجم از رادیوتراپی (Radiation therapy) است که با استفاده از برنامهریزیِ هدایتشده با رایانه، برای درمانِ اختلالات و تومورهای مغز و ستونفقراتِ فوقانی بهکار میرود. دستگاه گاما نایف پرتوهایی با تمرکز بسیار بالا را به ناحیهٔ درمان هدایت میکند. این نوع تابش، آسیب به بافتهای اطراف را به حداقل میرساند.
باوجودِ نامش، این اقدام «جراحی» محسوب نمیشود و هیچ «چاقویی» در کار نیست. نام «گاما نایف» بهدلیلِ دقتِ پرتوهای گاما (Gamma rays) انتخاب شده است. پرتوهای گاما، فوتونهای پرانرژی (High-energy photons) هستند. پرتوهای گاما بهاندازهٔ یک چاقوی جراحی دقیقاند و میتوانند بدونِ برشِ بدن، ناحیهای مشخص از مغزِ شما را هدف بگیرند.
جراحی گاما نایف نوعی رادیوسرجری استریوتاکتیک (Stereotactic radiosurgery) است. به آن «رادیوسرجریِ گاما نایف» و «تابشِ گاما نایف» نیز گفته میشود.
گاما نایف چه چیزهایی را درمان میکند؟
هدفِ جراحی گاما نایف این است که با تابش، یک تومور یا ضایعه را پایدار کند، کوچک کند یا از بین ببرد. گاما نایف میتواند ناهنجاریهای کوچکِ مغزی مانند موارد زیر را درمان کند:
- تومورهای مغزی (سرطانی و غیرسرطانی).
- ناهنجاریهای عروقی.
- ناهنجاریهای عصبی.
انواع شایعِ تومورهایی که گاما نایف درمان میکند شامل موارد زیر است:
- نوروم آکوستیک (Vestibular schwannomas).
- متاستازهای مغزی (Brain metastases).
- کوندروسارکومها (Chondrosarcomas).
- کوردوماها (Chordomas).
- کرانیوفارنژیوماها (Craniopharyngiomas).
- گلیوماها (Gliomas).
- منingiomaها (Meningiomas).
- پاراگانگلیوماها (Paragangliomas).
- آدنومهای هیپوفیز (Pituitary adenomas).
برخی از شایعترین وضعیتهایی که گاما نایف درمان میکند شامل موارد زیر است:
- مالفورماسیونهای شریانیوریدی (Arteriovenous malformations, AVM).
- صرع (Epilepsy).
- لرزش اساسی یا علائم بیماری پارکینسون (Essential tremor, Parkinson’s disease).
- نورالژیِ سهقلو (Trigeminal neuralgia).
اگر ضایعه یا توموری در مغز دارید که جراح با تکنیکهای سنتی به آن دسترسی ندارد یا به هر دلیل نمیتوانید جراحی شوید، گاما نایف میتواند مفید باشد. همچنین میتوانید برای پیشگیری از عودِ تومور، گاما نایف را با جراحیِ سنتی ترکیب کنید.
جزئیات اقدام
چگونه برای گاما نایف آماده شوم؟
پیش از جراحی گاما نایف، با یک ارائهدهندهٔ خدمات سلامت ملاقات خواهید کرد. این فرد میتواند یک جراح مغز و اعصاب یا انکولوژیستِ رادیوتراپی (Radiation oncologist) باشد. آنها ابتدا معاینهٔ فیزیکی انجام میدهند. در این معاینه، اگر ایمپلنتِ پزشکی مانند ضربانساز (Pacemaker)، کاشت حلزون (Cochlear implant)، پمپِ دارویِ کارگذاریشده یا محرکِ عصبی و غیره دارید، به ارائهدهندهٔ خود اطلاع دهید.
ارائهدهنده از شما دربارهٔ هرگونه آلرژی میپرسد. همچنین میپرسد آیا میتوانید بهمدت ۳۰ تا ۶۰ دقیقه صاف به پشت دراز بکشید یا نه؛ زیرا این حالت برای انجامِ اقدام لازم است. اگر بیماریِ ریوی یا رفلاکسِ مری دارید، این کار میتواند دشوار باشد.
دستورالعملهایی ویژهٔ وضعیتِ خودتان برای آمادهشدن جهت جراحی گاما نایف دریافت میکنید. بهطور کلی، این دستورالعملها میتواند شامل موارد زیر باشد:
- از نیمهشبِ شبِ قبل از اقدام، چیزی نخورید و ننوشید.
- داروهای صبحگاهیتان را با جرعههای کوچکی از آب مصرف کنید. همهٔ داروهای نسخهای و بدونِ نسخه (OTC) ازجمله اسپریها/استنشاقیها را همراه خود بیاورید.
- شبِ قبل از اقدام، پوستِ سرِ خود را بشویید. موها را آزاد بگذارید. روزِ اقدام از کلیپس، سنجاق یا کشِ مو استفاده نکنید.
- کفشهای آساندرآورد و لباسهای راحت و گشاد بپوشید. از پوشیدنِ پیراهنی که لازم باشد از سر درآورده یا بپوشید، خودداری کنید.
- لازم است از کسی بخواهید شما را به محلِ اقدام ببرد و برگرداند.
- اگر سؤالی دارید، بهترین زمان برای پرسیدن، حین معاینهٔ پیش از درمان است.
تفاوتِ گاما نایفِ فِریمدار و بدونِ فریم چیست؟
دو نوع سیستمِ گاما نایف در دسترس است:
- فِریمدار: یک نوارِ فلزیِ قالبشده (معمولاً آلومینیومی) دورِ سر شما قرار میگیرد. فریم از حرکتِ سر جلوگیری میکند و به هدایتِ پرتوهای گاما به ناحیهای خاص از مغز کمک میکند.
- بدونِ فریم: یک ماسکِ ترموپلاستیک روی صورت شما قرار میگیرد یا یک توری دورِ سرتان فیت میشود. ماسک به فریمی که روی تختِ گاما نایف وجود دارد متصل میشود تا سرِ شما کاملاً بیحرکت بماند.
این بخشهای دستگاهِ گاما نایف ممکن است ترسناکترین قسمت بهنظر برسند. فریم باید به جمجمهٔ شما متصل شود، اما نگران نباشید — ارائهدهندهٔ شما آن ناحیه را بیحس میکند. ماسک یا توری در طولِ اقدام روی صورت شما قرار میگیرد. ارائهدهنده برای کمک به آرامش و بیحرکتماندنِ شما دارو میدهد.
فیتکردنِ فریمِ گاما نایف
پیش از جراحی گاما نایفِ فِریمدار، جراح مغز و اعصاب فریمی را روی سرِ شما فیت میکند. برای این کار:
- فریم را روی سرتان در جای خود قرار میدهند. فریمِ فلزی کمتر از ۲ پوند وزن دارد.
- چهار تزریقِ بیحسیِ موضعی انجام میدهند. تزریقها در دو طرفِ پیشانی و پشتِ سر خواهد بود. بیحسی باعث میشود هنگامِ قرار دادنِ پینها دردی احساس نکنید.
- پینها را قرار میدهند. پینها فریم را روی جمجمهٔ شما در جای خود نگه میدارند. هنگامِ سفتشدنِ پینها ممکن است فشارِ خفیفی احساس کنید.
برای استفاده از فریم نیازی به تراشیدنِ مویِ سر نیست.
در روشهای بدونِ فریمِ گاما نایف، نیازی به فیتکردنِ فریم نیست.
در طولِ جراحیِ گاما نایف چه میگذرد؟
در روزِ اقدام، مراحل زیر شما را برای گاما نایف آماده میکند:
- سرم (IV): سرمی در یکی از وریدهای بازوی شما گذاشته میشود. از طریق IV، مادهٔ حاجب (Contrast agent) برای کمک به تصویربرداری تزریق میشود. درصورتِ نیاز، مقدارِ کمی آرامبخش نیز از طریق IV برای کمک به آرامش شما تزریق میشود. بیهوشیِ عمومی ممکن است برای کودکان گزینهای باشد (تا در خواب باشند).
- تصویربرداری: تیمِ درمانی آزمونهای تصویربرداری مانند سیتیاسکن (CT) و/یا امآرآی (MRI) انجام میدهد. تصویربرداری اندازه و محلِ دقیقِ ناحیهٔ درگیر در مغز را که قرار است اقدام در آن انجام شود، مشخص میکند. اسکن معمولاً حدود ۳۰ دقیقه طول میکشد.
- برنامهریزیِ اقدام: تیمِ درمانی شما (جراح مغز و اعصاب، انکولوژیستِ رادیوتراپی، فیزیکپزشک و سایر اعضای تیم) درمان را در رایانه برنامهریزی میکنند. بر اساس یافتههای تصویربرداری، دربارهٔ ناحیه(های) درمان، دوزِ تابش و نحوهٔ هدفگیریِ ضایعه برای بهترین نتیجه تصمیم میگیرند. این بخش میتواند تا یک ساعت طول بکشد.
مراحلِ یک اقدامِ گاما نایف شامل موارد زیر است:
- فیتکردنِ فریم روی سر یا استفاده از گزینههای بدونِ فریم. جراح مغز و اعصاب فریم یا گزینهٔ بدونِ فریم را روی سرِ شما و تختِ گاما نایف ثابت میکند.
- درازکشیدن روی تخت. تخت وارد دستگاهِ گاما نایف میشود که تابش را اعمال میکند.
- دریافتِ تابش. دستگاه ممکن است بدن و سرِ شما را کمی جابهجا کند تا تابش به همهٔ نقاطِ درمان برسد. پس از پایان، از دستگاه خارج میشوید.
- برداشتنِ فریم یا گزینهٔ بدونِ فریم از روی سر.
- خارجکردنِ سرم از بازو.
تیمِ درمانی شما هنگامِ درمان درست بیرونِ اتاق خواهد بود، اما شما هرگز در طولِ اقدام تنها نخواهید بود. تیم شما بهطورِ مداوم شما را پایش میکند. میکروفونی نزدیکِ سر شما قرار دارد تا درصورتِ نیاز هنگام درمان با تیمتان صحبت کنید.
آیا جراحیِ گاما نایف دردناک است؟
خیر. در طولِ اقدام هیچ درد یا ناراحتی احساس نخواهید کرد. دستگاه گرمایی تولید نمیکند. هیچ صدایی نخواهید شنید. ممکن است ارائهدهنده برای کمک به آرامش و بیحرکتماندن، آرامبخش بدهد. بسیاری از افراد در طولِ اقدام چرت میزنند.
جراحیِ گاما نایف چقدر طول میکشد؟
خودِ جراحیِ گاما نایف بین ۳۰ دقیقه تا دو ساعت زمان میبرد. این زمان بسته به اندازه، شکل و محلِ ناحیهٔ درگیرِ مغز که نیاز به درمان دارد، متفاوت است.
باید برنامهریزی کنید که چند ساعت (تا ۱۲ ساعت) را در مرکزِ درمانی بگذرانید. تیمِ درمانی شما پیش از تاریخِ اقدام، مناسبترین بازهٔ زمانی را متناسب با شرایط شما توضیح خواهد داد.
پس از جراحیِ گاما نایف چه اتفاقی میافتد؟
پس از اقدام، بهدلیلِ داروهای آرامبخشی که در روشِ فِریمدار داده شده، ممکن است کمی منگ و خوابآلود باشید. اگر از فریم استفاده شده است، باید کسی شما را از مرکز به خانه برساند. مگر آنکه ارائهدهنده برای پایش، بستریِ شبانه را توصیه کند، همان روز میتوانید به خانه بروید.
در اغلب موارد روزِ بعد میتوانید به فعالیتهای عادی مانند کار و مدرسه برگردید.
ارائهدهندهٔ شما دستورالعملهایی برای مراقبت در منزل میدهد. برای روشِ فِریمدار، این دستورالعملها میتواند شامل موارد زیر باشد:
- بهمدتِ یک هفته، سرِ خود را روی دو بالش بالا نگه دارید.
- روزِ بعد از اقدام، بانداژهای سرتان را بردارید. محلهای پین را روزی دو بار تمیز کنید و بهمدتِ سه تا چهار روز مقدارِ کمی پمادِ آنتیبیوتیک بزنید.
- ۴۸ ساعت پس از اقدام، موها/پوستِ سر را بشویید.
- اگر ناراحتی داشتید، از مُسکنِ بدونِ آسپرین مانند ایبوپروفن یا استامینوفن استفاده کنید.
خطرات/مزایا
مزایای گاما نایف چیست؟
مزایای جراحی گاما نایف شامل — و نه محدود به — موارد زیر است:
- نیازی به برشهای پوستی (ایجادِ شکاف در پوست) ندارد.
- بهطور ایمن به تومورها یا ضایعاتِ عمیقِ مغز که جراحیِ سنتی به آنها دسترسی ندارد میرسد.
- این اقدام میتواند همزمان چند تومور و ضایعه را هدف بگیرد.
- آسیب به بافتهای اطراف را محدود میکند.
- زمانِ بهبود سریع است.
میزانِ موفقیتِ گاما نایف چقدر است؟
گاما نایف روشی موفق و مؤثر برای درمانِ تومورهای کوچک و دیگر ضایعات مغزی است. یک مطالعه گزارش کرد که «کنترلِ تومور» در ۹۵٪ موارد حاصل شد. کنترلِ تومور به نابودیِ سلولهای توموری اشاره دارد که بر رشدِ آنها اثر میگذارد.
موفقیتِ گاما نایف به عواملی مانند اندازه، محل، نوعِ ضایعه و سلامتِ عمومیِ شما در زمانِ اقدام و عواملِ دیگر بستگی دارد. تیمِ درمانی شما پیش از شروعِ اقدام، انتظارات و چشماندازِ مربوط به وضعیتتان را توضیح میدهد تا بتوانید دربارهٔ سلامتِ خود تصمیمِ آگاهانه بگیرید.
بسته به علتِ انجامِ اقدام، ممکن است به درمانِ تکمیلی با گاما نایف یا جراحیِ سنتی نیاز داشته باشید یا نداشته باشید. برای ارزیابیِ پیشرفتِ درمان، پیگیری با سیتیاسکن و/یا امآرآی خواهید داشت.
خطرات یا عوارضِ گاما نایف چیست؟
اگرچه خطراتِ مرتبط با اقدام معمولاً پایین است، خطرات و/یا عوارضِ احتمالیِ جراحیِ گاما نایف میتواند شامل موارد زیر باشد:
- تهوع و استفراغ.
- سردرد.
- احساسِ خستگی.
- کبودی و تغییرِ رنگِ پوست در محلهای قرارگیریِ پین.
- بیحسی/گزگزِ پوستِ سر در محلهای قرارگیریِ پین.
- ریزشِ مو (تنها اگر تومور نزدیکِ پوستِ سر باشد).
عوارضِ شدید (اما نادر) میتواند شامل موارد زیر باشد:
- تورمِ مغز.
- تشنج.
- خونریزی (خونریزیِ مغزی).
- دشواریِ تنفس.
اگر علائمِ شدید مشاهده کردید یا در تنفس مشکل داشتید، فوراً با اورژانس تماس بگیرید.
تورمِ احتمالیِ مغز میتواند بلافاصله پس از اقدام یا ماهها بعد رخ دهد. تیمِ درمانی شما ممکن است پیش و پس از اقدام، برای پیشگیری از این عارضه، داروهایی تجویز کند.
بهبود و چشمانداز
زمانِ بهبودِ گاما نایف چقدر است؟
بهبود پس از جراحی گاما نایف سریع است. در اغلب موارد، روزِ بعد بدونِ وقفه میتوانید به فعالیتهای طبیعی برگردید. ممکن است ارائهدهنده از شما بخواهد چند روز پس از اقدام، فعالیتهای پرفشار را محدود کنید. بهترین برآورد از زمانِ بهبود متناسب با شرایط شما را ارائهدهنده خواهد داد.
چه زمانی میفهمم گاما نایف موفق بوده است؟
ممکن است هفتهها، ماهها، یک سال یا گاهی بیشتر طول بکشد تا اثراتِ کاملِ درمان دیده شود. برای مثال، اگر نورالژیِ سهقلو دارید، تسکینِ درد میتواند از یک روز تا شش ماه رخ دهد و بیشترِ افراد ظرفِ یک ماه بهبود مییابند. تومورهای سرطانی معمولاً طیِ چند هفته تا چند ماه پایدار میشوند یا کوچک میگردند. بسیاری از تومورهای غیرسرطانی بلافاصله از رشد بازمیایستند اما کوچک نمیشوند. مالفورماسیونهای شریانیوریدی ممکن است دو تا سه سال پس از درمان برطرف شوند.
به چند نوبت درمان با گاما نایف نیاز دارم؟
ارائهدهندهٔ خدمات سلامت طرحِ درمانیِ شما را توضیح میدهد. بسته به نوع و اندازهٔ تومور یا ضایعه، ممکن است به بیش از یک جلسهٔ درمانی نیاز داشته باشید. تصویربرداریهای پیگیری میتواند اطلاعاتِ بیشتری از نتایجِ اقدام در اختیارِ ارائهدهنده قرار دهد تا درصورتِ لزوم برای درمانهای اضافی برنامهریزی شود.
امید به زندگی پس از گاما نایف چقدر است؟
امید به زندگی بر اساسِ عواملِ متعددی متفاوت است؛ برای نمونه، سلامتِ عمومی در زمانِ درمان، مرحلهٔ بیماری و اندازه و محلِ تومور. اگرچه گاما نایف ایمن و مؤثر است، اما همهٔ وضعیتها را درمان قطعی نمیکند. در برخی موارد میتواند امید به زندگیِ شما را افزایش دهد. اگر عوارض ایجاد شود، میتواند بر نتیجه اثر بگذارد. ارائهدهندهٔ خدمات سلامت بر اساسِ وضعیتِ شما بهترین چشمانداز را ارائه میکند.
چه زمانی با پزشک تماس بگیرم؟
چه زمانی باید با ارائهدهندهٔ خدمات سلامت تماس بگیرم؟
اگر هر یک از علائمِ زیر را احساس یا مشاهده کردید، با ارائهدهندهٔ خدمات سلامت تماس بگیرید:
- محلهای پین (اگر فریمِ سر داشتهاید) به لمس داغ هستند.
- از محلهای پین ترشحِ کدر یا بدبو خارج میشود.
- تب دارید.
اگر هر یک از علائمِ زیر را تجربه کردید، فوراً با پزشک خود تماس بگیرید یا به نزدیکترین اورژانس مراجعه کنید:
- تهوع.
- استفراغ.
- سردردِ شدید.
- تغییراتِ بینایی.
- مشکل در تکلم.
- تشنج.
- هر علامتِ غیرمعمولِ دیگری برای شما.
References/منابع
American Association of Neurological Surgeons. Stereotactic Radiosurgery. Last reviewed 12/3/2021. Accessed 3/7/2024.
DeAngelis LM, Wen PY. Primary and Metastatic Tumors of the Nervous System. In: Jameson J, Fauci AS, Kasper DL et al, eds. Harrison’s Principles of Internal Medicine. 20th ed. McGraw-Hill, 2018.
Desai R, Rich KM. Therapeutic Role of Gamma Knife Stereotactic Radiosurgery in Neuro-Oncology. Mo Med. 2020 Jan; 117(1):33–38. Accessed 3/7/2024.
Jang CK, Jung HH, Chang JH, et al. Long-Term Results of Gamma Knife Radiosurgery for Intracranial Meningioma. Brain Tumor Res Treat. 2015 Oct; 3(2):103–107. Accessed 3/7/2024.
National Library of Medicine (U.S.). Stereotactic radiosurgery – Gamma Knife. Last reviewed 7/17/2022. Accessed 3/7/2024.
Omay SB, Baehring JM. Common Tumors of the Nervous System. In: Salardini A, Biller J, eds. The Hospital Neurology Book. McGraw-Hill, 2016.
Radiologic Society of North America. Gamma Knife. Last reviewed 8/30/2023. Accessed 3/7/2024.
Ramayya AG, Sinha S, Grady M. Neurosurgery. Brunicardi F, Andersen DK, Billiar, et al, eds. Schwartz’s Principles of Surgery. 11th ed. McGraw-Hill, 2019.
MedlinePlus: Public health information platform provided by the National Library of Medicine (NLM) and is part of the National Institutes of Health (NIH).
این مطلب با سردبیری دکتر اکبر نیکپژوه، متخصص پزشکی پیشگیری و اجتماعی، استاد دانشگاه علوم پزشکی برای استفاده در وبسایت بیمارستان تهیه شده است.
لطفاً به یاد داشته باشید که پزشکی و سلامت همواره دانشی رو به کمال است. ضمن استفاده از مطالب علمی این بسته آموزشی، توصیههای سلامتی و درمانی ویژه خودتان را از پزشکان معالجتان دریافت کنید.
سلب مسئولیت: مطالب ارائهشده صرفاً جهت اطلاعرسانی و افزایش آگاهی عمومی تهیه شده و جایگزین توصیهها و دستورات پزشکی فردی نبوده و لازم است در هر مورد از دستورات پزشک معالج پیروی کرد و با پزشک معالج مشورت نمود.
تندرستی و سلامتی کامل شما آرزوی ماست.
