داکریوسیستوراینواستومی (جراحی مجرای اشکی)
داکریوسیستوراینواستومی جراحیای است که مشکلات مربوط به مسیر تخلیهٔ اشک از چشمها را اصلاح میکند. کمبودن یا زیادبودن مایع اشکی برای چشمهایتان خوب نیست. این جراحی برای افرادی که بهدلیل انسداد یا تنگی مجاری اشکی دچار اشکریزش هستند، نرخ موفقیت بسیار بالایی دارد.
داکریوسیستوراینواستومی چیست؟
داکریوسیستوراینواستومی (Dacryocystorhinostomy, DCR) روشی است که مسیر تخلیهٔ دستگاه اشکی را بازمسیر میکند. در این روش یک دهانهٔ جدید برای مایع اشکی ایجاد میشود تا این مایع از کیسهٔ اشکی مستقیماً وارد حفرهٔ بینی (Nasal cavity) شود. داکریوسیستوراینواستومی (تلفظ: «دَکریاو-سیستو-رینُستومی») با نام «جراحی مجرای اشکی» نیز شناخته میشود.
مایع اشکی باید از مجاری تخلیهٔ ویژهای عبور کند که به داخل بینی میریزند؛ به همین دلیل است که تولید بیشازحد اشک (مثلاً بر اثر تحریک، آلرژی یا گریه) باعث گرفتگی و احتقان بینی میشود. وقتی مایع اشکی بهدرستی تخلیه نشود، میتواند به انواع مشکلات منجر شود؛ برخی فقط آزاردهندهاند، اما برخی دیگر جدیترند، مانند عفونتها.
جراحی DCR میتواند بیماریهایی را درمان کند که شایعاند، بهویژه در کودکان. اما دلایل بسیاری وجود دارد که چرا بزرگسالان (خصوصاً بالای ۶۵ سال) نیز ممکن است به این نوع جراحی نیاز داشته باشند.
جزئیات روش
چگونه باید برای DCR آماده شوم؟
پیش از آنکه شما یا کودکتان تحت جراحی مجرای اشکی قرار بگیرید، با جراحی گفتوگو خواهید کرد؛ این جراح ممکن است چشمپزشک (Ophthalmologist) یا پزشک گوشحلقوبینی (Otolaryngologist/ENT) باشد که میتواند این عمل را انجام دهد. در اغلب موارد، جراحی از یکی از این تخصصها با جراحی از تخصص دیگر همکاری میکند. برخی جراحان میتوانند کل عمل را بهتنهایی انجام دهند، اما این کمتر شایع است.
جراح(ان) شما جراحی DCR را توضیح میدهند و برخی آزمایشها را برای اطمینان از آمادگی جسمی شما برای این جراحی توصیه میکنند. آنها همچنین مشکلاتی را بررسی میکنند که ممکن است بر عمل یا روند بهبودی پس از آن اثر بگذارند.
پیش از جراحی شما (یا کودکتان)، با متخصص بیهوشی (Anesthesiologist) نیز گفتوگو خواهید کرد. جراحی مجرای اشکی همیشه نوعی بیهوشی را دربر دارد.
پس از آنکه جراح شما مجوز انجام این روش را صادر کرد، دستورالعملهای دقیقتری دربارهٔ موارد زیر به شما میدهد:
- داروها. جراح به شما میگوید آیا باید مصرف برخی داروها را پیش از عمل متوقف کنید یا نه، و این کار را چگونه و چه زمانی با ایمنی انجام دهید.
- مراقبت از پوست پیش از عمل. ممکن است جراح از شما بخواهد از صابون ویژهای برای شستوشوی صورت استفاده کنید. معمولاً شبِ پیش از جراحی از آن استفاده میکنید تا خطر عفونت کاهش یابد.
- ناشتایی. جراح دستورالعملهای دقیقی دربارهٔ زمان پرهیز از خوردن و نوشیدن پیش از عمل به شما (یا کودکتان) میدهد. اگر معده خالی نباشد، استفراغ میتواند به ذاتالریهٔ آسپیراسیون تهدیدکنندهٔ حیات منجر شود.
در طول داکریوسیستوراینواستومی چه اتفاقی میافتد؟
در آغاز جراحی DCR، پرستار یا ارائهدهندهٔ مراقبت سلامت یک خط وریدی (Intravenous line, IV) در یکی از وریدهای بدن شما (معمولاً بازو یا دست) قرار میدهد. این خط به متخصص بیهوشی امکان میدهد در طول عمل داروها و مایعات را به شما تزریق کند.
پس از جاگذاری IV، جراح یا تیم بیهوشی داروهایی به شما میدهند تا به خواب بروید.
جراح شما ممکن است از دو رویکرد استفاده کند: از بیرون (اکسترنال) یا از داخل بینی (اندونازال).
داکریوسیستوراینواستومی اکسترنال (External DCR)
- جراح برشی کوچک در پوستِ بین بینی و چشم شما ایجاد میکند.
- در بخشی از استخوانی که کیسهٔ اشکی را از بافتِ زیرینِ بینی جدا میکند، سوراخی ایجاد میکند.
- میتواند لولهای را از این سوراخ به داخل کیسهٔ اشکی وارد کند و انتهای پایینی لوله را طوری هدایت کند که به حفرهٔ بینی تخلیه شود. این لوله مانند یک استنت (Stent) یا چارچوب پشتیبان عمل میکند تا مسیرِ میانِ کیسهٔ اشکی و حفرهٔ بینی باز بماند.
- پس از تثبیت لوله و بافتها، جراحان میتوانند برش پوستی را با بخیه ببندند. ممکن است برای پیشگیری از خونریزی، تامپون فومی نیز در داخل باقی بگذارند.
داکریوسیستوراینواستومی اندونازال (Endonasal DCR)
- با کمک اندوسکوپی بینی (Nasal endoscopy)، جراح برشی داخل بینی ایجاد میکند و از طریق آن به استخوانِ جداکنندهٔ حفرهٔ بینی و کیسهٔ اشکی دسترسی مییابد.
- پس از رسیدن به استخوان، در آن یک دهانه ایجاد میکند.
- در بخش بیرونیِ کیسهٔ اشکی در سمت بینی شما نیز دهانهای ایجاد میکند.
- بسیاری از جراحان سپس لولههایی را از طریق پانکتومهای (Puncta) پلکها وارد کیسهٔ اشکی کرده و میکشند تا از دهانهٔ استخوانی عبور کند؛ سپس انتهای لولهها را در جای خود ثابت میکنند.
- ممکن است از نوعی تامپون فومی برای ثابت نگهداشتن لولهها و کاهش خونریزی پس از عمل استفاده شود.
داکریوسیستوراینواستومی چهقدر طول میکشد؟
مدتزمان جراحی مجرای اشکی بسته به رویکرد جراحان کمی متفاوت است. برای اولین عمل، رویکرد اکسترنال معمولاً طولانیتر است، حدود ۴۵ تا ۵۰ دقیقه. رویکرد اندونازالِ نخستینبار معمولاً حدود ۳۰ دقیقه زمان میبرد. اما اگر این یک جراحی پیگیری/ترمیمی باشد، این زمانها معمولاً کوتاهترند.
مزایای داکریوسیستوراینواستومی چیست؟
جراحی DCR تخلیهٔ مایع اشکی را بازمیگرداند تا مایعِ اضافی در چشمها یا اطراف آن جمع نشود. این کار دیدن را آسانتر میکند و ممکن است احتمال عفونت را کاهش دهد.
هر دو رویکرد DCR نرخ موفقیت بسیار بالایی دارند. برای DCR اکسترنال، نرخ موفقیت بین ۸۵٪ تا ۹۹٪ است. برای DCR اندونازال، بین ۹۱٪ تا ۹۶٪ است.
خطرات یا عوارض این جراحی چیست؟
چند خطر وجود دارد که در همهٔ انواع جراحیها مشترکاند، از جمله:
- درد
- خونریزی
- عفونتها
در جراحی DCR، چند عارضه یا اثر جانبیِ اختصاصیتر نیز ممکن است رخ دهد، از جمله:
- تشکیل اسکار یا جابهجاییها و تغییرات بافتی که بر مسیر تخلیهٔ جدید اثر میگذارند
- خارجشدن استنت یا لولهها از جای خود
- بازشدن زخم یا ایجاد اسکار پوستی (فقط در روش اکسترنال)
- مشکلات ترمیم و بستهشدنِ مرتبط با استخوان (فقط در روش اندونازال)
یکی از عوارض نادر ــ اما جدی ــ DCR، نشت مایع مغزینخاعی (Cerebrospinal fluid, CSF leak) است. این حالت ممکن است مانند احساس جاریشدن مایع در پشت گلو یا آبریزش مداوم بینی باشد. اگر این اتفاق رخ دهد، به جراحی دیگری برای بستن نشت با استفاده از تکهٔ چربیِ برداشتهشده از شکم نیاز خواهید داشت.
عوامل دیگر نیز میتوانند بر نوع عوارض یا احتمال وقوع آنها اثر بگذارند. جراح(ان) شما بهترین منبع برای توضیح آنچه باید انتظار داشته باشید هستند.
دوران نقاهت و چشمانداز
پس از داکریوسیستوراینواستومی چه اتفاقی میافتد؟
جراحی مجرای اشکی معمولاً بهصورت سرپایی انجام میشود، بنابراین رایج است که افراد همان روزِ جراحی به خانه بروند. اگر برای عمل بیهوشی عمومی دریافت کرده باشید، جراح(ان) و سایر اعضای تیم برای مدت کوتاهی پس از بیدارشدن شما را تحت نظر میگیرند تا هرگونه نشانهٔ عوارض ناشی از بیهوشی یا خودِ جراحی را رصد کنند.
همچنین معمول است که جراح(ان) برای شما داروهای ضددرد، آنتیبیوتیک، داروهای ضدالتهاب، دکونژستانتها (کاهندهٔ احتقان) یا داروهای دیگر تجویز کنند. بسیار مهم است که داروها را دقیقاً مطابق دستور مصرف کنید.
تیم جراحی میخواهد ظرف یک هفته پس از عمل شما را ویزیت کند. هدف، بررسی برشها و خارجکردن هر گاز یا تامپونی است که برای پیشگیری از خونریزی گذاشته شده است. روند هفتههای بعد بسته به رویکرد کمی متفاوت خواهد بود.
جراحی DCR اکسترنال
یک هفته پس از عمل، برای کشیدن بخیهها به پزشک مراجعه میکنید. در این زمان، جراح ممکن است دوز برخی داروها را تنظیم کند یا اجازه دهد مصرفشان را تمام کنید؛ اما ممکن است لازم باشد برخی داروهای دیگر را یک تا دو هفتهٔ دیگر ادامه دهید. زمان مناسبِ خارجکردن لولههای استنت (در صورت نیاز) را جراح تعیین میکند.
جراحی DCR اندونازال
حدود یک هفته پس از عمل، نخستین ویزیت پیگیری را خواهید داشت. در این ویزیت، جراح(ان) شستوشوی نمکی (سالین) برای بینی تجویز میکنند. مهم است که آن را دقیقاً طبق دستور استفاده کنید (بهجای محلول تجویزشده از محصولات دیگر استفاده نکنید).
ویزیتهای پیگیری دیگری نیز خواهید داشت تا جراح(ان) مطمئن شوند همهچیز در بینی بهدرستی ترمیم میشود. ممکن است لولههای استنت نیز در یکی از این ویزیتها خارج شوند.
مدتِ نقاهتِ داکریوسیستوراینواستومی چقدر است؟
زمان بهبودیِ جراحی مجرای اشکی در هر دو رویکرد اکسترنال و اندونازال مشابه است. هر دو برای ترمیم کامل دستکم چند هفته زمان نیاز دارند. علت این است که در هر دو روش، دهانهای در استخوان ایجاد میشود و لبههای آن باید ترمیم شوند. در برخی موارد، ممکن است این فرایند تا چند ماه طول بکشد.
در طول نقاهت، به یاد داشته باشید کارهایی وجود دارد که نباید انجام دهید. یکی از مهمترین موارد، فینکردن است. این کار میتواند زخمها را دوباره باز کند و بافتها یا لولههای استنت را جابهجا کند. لازم است دستکم یک هفته پس از عمل از فینکردن خودداری کنید. جراح دربارهٔ سایر فعالیتهایی که باید از آنها پرهیز کنید و مدتِ پرهیز، شما را راهنمایی خواهد کرد.
چه زمانی باید با ارائهدهندهٔ مراقبت سلامت تماس بگیرم؟
اگر در سمتِ جراحیشده هر تغییری در تخلیهٔ اشک مشاهده کردید، باید با جراح یا متخصص چشم تماس بگیرید. همچنین اگر علائمی دیدید که میتوانند نشانهٔ عفونت باشند ــ مانند:
- تب
- تورم یا گرمیِ اطراف محل جراحی
- خونریزی یا ترشح از زخم (پس از DCR اکسترنال) یا خوندماغ (پس از DCR اندونازال) که متوقف نمیشود
پرسشهای رایجِ دیگر
جایگزینهای DCR کداماند؟
چند رویکرد جایگزین وجود دارد که ممکن است ارائهدهندهٔ شما بهجای DCR پیشنهاد کند، از جمله:
- مشاهده و انتظار. اگر علائم شما صرفاً آزاردهندهاند، ممکن است ترجیح دهید انسداد مجرای بینیـاشکی (Nasolacrimal duct obstruction) را درمان نکنید.
- درمان دارویی. در برخی موارد، پزشک ممکن است گزینههای غیرجراحی برای درمان انسداد مجرای بینیـاشکی پیشنهاد کند، مانند قطرههای آنتیبیوتیکـاستروئیدی.
- لولهها. گزینهٔ جراحیِ دیگر این است که پزشک لولههایی را در دستگاه تخلیهٔ طبیعی اشک قرار دهد. این لولهها بهمدت سه تا شش ماه در جای خود باقی میمانند تا ببینند آیا علائم شما بهبود مییابد یا نه.
- کنژنکتیووداکریوسیستوراینواستومی (Conjunctivodacryocystorhinostomy, CDCR). این معمولاً آخرین گزینه برای افرادی است که در آنها، با وجود انسداد مجرای بینیـاشکی، DCR مؤثر نبوده است.
References/منابع
Ali MJ. Primary External Dacryocystorhinostomy. In: Ali MJ, ed. Principles and Practice of Lacrimal Surgery. Springer. 2018:189-195.
American College of Ophthalmology EyeWiki. Multiple Dacryocystorhinostomy pages reviewed. Accessed 1/12/2025.
Bourdeu K, Bayes J, Eappen S. Anesthesia for Ophthalmic Surgery. In: Longnecker DE, Mackey SC, Newman MF, Sandberg WS, Zapol WM, eds. Anesthesiology. 3rd ed. McGraw-Hill Education; 2017.
Gupta N. Surgical Technique of Endoscopic Dacryocystorhinostomy. In: Gupta N, ed. Endoscopic Dacryocystorhinostomy. Springer. 2020:89-105.
Hurwitz JJ, Olver JM, Dutton JJ. The Lacrimal Drainage System. In: Yanoff M and Juker JS, eds. Ophthalmology. 6th ed. Elsevier. 2023:1266-1271.
Kshirsagar RS, Vu PQ, Liang J. Endoscopic versus external dacryocystorhinostomy: temporal and regional trends in the United States Medicare population. Orbit. 2019 Feb;38(6):453-460. Accessed 1/12/2025.
Muscatello L, Giudice M, Spriano G, Tondini L. Endoscopic dacryocystorhinostomy: personal experience. Acta Otorhinolaryngol Ital. 2005 Aug;25(4):209-213. Accessed 1/12/2025.
Sobel RK, Aakalu VK, Wladis EJ, Bilyk JR, Yen MT, Mawn LA. A Comparison of Endonasal Dacryocystorhinostomy and External Dacryocystorhinostomy: A Report by the American Academy of Ophthalmology. Ophthalmology. 2019 Nov;126(11):1580-1585. Accessed 1/12/2025.
StatPearls [Internet]. Treasure Island (FL): StatPearls Publishing. Multiple Dacryocystorhinostomy pages reviewed. Accessed via the U.S. Library of Medicine 1/12/2025.
MedlinePlus: Public health information platform provided by the National Library of Medicine (NLM) and is part of the National Institutes of Health (NIH).
این مطلب با سردبیری دکتر اکبر نیکپژوه، متخصص پزشکی پیشگیری و اجتماعی، استاد دانشگاه علوم پزشکی برای استفاده در وبسایت بیمارستان تهیه شده است.
لطفاً به یاد داشته باشید که پزشکی و سلامت همواره دانشی رو به کمال است. ضمن استفاده از مطالب علمی این بسته آموزشی، توصیههای سلامتی و درمانی ویژه خودتان را از پزشکان معالجتان دریافت کنید.
سلب مسئولیت: مطالب ارائهشده صرفاً جهت اطلاعرسانی و افزایش آگاهی عمومی تهیه شده و جایگزین توصیهها و دستورات پزشکی فردی نبوده و لازم است در هر مورد از دستورات پزشک معالج پیروی کرد و با پزشک معالج مشورت نمود.
تندرستی و سلامتی کامل شما آرزوی ماست.
