آزمون ضربهٔ مغزی
آزمونهای ضربهٔ مغزی کارکرد مغز شما را پس از آسیبِ سر ارزیابی میکنند. بیشترِ این آزمونها شامل پرسشنامهها یا فهرستِ علائماند. آزمونهای ضربهٔ مغزی هوشیاری، حافظه، تمرکز، سرعتِ فکرکردن و تواناییِ حل مسئله را بررسی میکنند. همچنین تعادل و هماهنگی را میسنجند. آزمونهای ضربهٔ مغزی یکی از ابزارهای تشخیصِ ضربهٔ مغزی هستند.
آزمونِ ضربهٔ مغزی چیست؟
ارائهدهندگانِ خدمات سلامت، مربیان آمادگی جسمانی و سرمربیها از آزمونهای ضربهٔ مغزی برای ارزیابیِ کارکردِ مغز پیش و پس از آسیبِ سر استفاده میکنند.
ضربهٔ مغزی چیست؟
ضربهٔ مغزی نوعی آسیبِ تروماتیکِ خفیفِ مغزی (Mild traumatic brain injury؛ mTBI) است که در اثرِ ضربه، تکانِ شدید یا کوبیدهشدنِ سر رخ میدهد. این آسیب کارکردِ طبیعیِ مغز را مختل میکند. همچنین ممکن است پس از ضربهٔ شدید به بدن که باعث شود سرتان به جلو، عقب یا طرفین پرتاب شود دچار ضربهٔ مغزی شوید.
از کجا بفهمم ضربهٔ مغزی دارم؟
یکی از باورهای نادرستِ رایج این است که ضربهٔ مغزی فقط زمانی رخ میدهد که فرد هوشیاریاش را از دست بدهد. در واقع، اکثرِ افرادی که ضربهٔ مغزی دارند هرگز بیهوش نمیشوند. حتی ممکن است شما یا فرزندتان یا یکی از عزیزانتان ضربهٔ مغزی را تجربه کرده باشید و خودتان ندانید. به همین دلیل مهم است حتی اگر فکر میکنید ضربهٔ واردشده به سرتان جدی نیست، معاینه شوید.
علائمِ ضربهٔ مغزی چیست؟
شایعترین علائمِ ضربهٔ مغزی عبارتاند از:
• سردرد. این شایعترین علامت است.
• تهوع یا استفراغ.
• گیجی.
• ازدستدادنِ موقّتِ هوشیاری.
• مشکلاتِ تعادل/سرگیجه/سبکسری.
• دوبینی یا تاریِ دید.
• زنگزدنِ گوشها.
• حساسیت به نور و صدا.
• احساس خستگی یا خوابآلودگی.
• تغییر در الگوی خواب، مانند خیلی بیش از حد یا کمتر از معمول خوابیدن، یا ناتوانی در خواب.
• مشکل در درککردن و/یا تمرکز.
• افسردگی یا اندوه.
• تحریکپذیری، عصبیبودن و اضطراب.
• احساسِ «انگار درست نیستم» یا بودن در «مه».
• دشواری در توجهکردن، فراموشکاری و/یا اختلالِ حافظه.
چه زمانی باید برای ضربهٔ مغزی آزمایش بدهم؟
هرکسی که ضربه به سر يا حرکتِ تازیانهایِ سر را تجربه میکند باید از نظرِ ضربهٔ مغزی بررسی شود. آزمونِ ضربهٔ مغزی «شناخت» ــ تواناییِ مغز برای فکرکردن و پردازشِ اطلاعات ــ را پس از آسیبِ سر میسنجد.
آزمونِ ضربهٔ مغزی به ارائهدهندهٔ خدمات سلامت کمک میکند ضربهٔ مغزی را تشخیص دهد. تشخیصِ زودهنگام، امکانِ برنامهریزی و مدیریتِ زودترِ ضربهٔ مغزی را فراهم میکند. تکرارِ آزمونهای ضربهٔ مغزی نیز برای ارزیابیِ میزانِ بهبودِ مغز پس از آسیب مفید است.
در آزمونِ ضربهٔ مغزی، کدام کارکردهای مغز بررسی میشود؟
آزمونهای متعددی برای ضربهٔ مغزی وجود دارد؛ از بسیار ساده (معمولاً توسط افرادِ غیرِحرفهای در سلامت) تا بسیار دقیق (توسط متخصصانِ سلامت). همهٔ این آزمونها با روشهای گفتاری، نوشتاری یا رایانهای، ترکیبی از کارکردهای مغز را میسنجند.
کارکردهای مغزی که در آزمونهای ضربهٔ مغزی ارزیابی میشوند شاملِ مواردِ زیر است:
• هوشیاری.
• حافظه.
• توجه و تمرکز.
• سرعتِ فکرکردن و حل مسئله.
• تواناییِ یادآوریِ اطلاعات.
• بینایی.
• تعادل و هماهنگی.
• رفلکسها.
• شنوایی.
جزئیاتِ آزمون
نمونههایی از آزمونهای ضربهٔ مغزی چیست؟
آزمونهای «نامدار» زیادی برای ضربهٔ مغزی وجود دارد. بیشترِ آنها مجموعهای از پرسشنامهها یا فهرستهای علائم هستند و هرکدام نظامِ نمرهدهیِ خودشان را دارند.
برخی آزمونها توسط مربیان آمادگی/سرمربیها یا پزشکانِ طبِ ورزشی انجام میشوند. برخی دیگر خوداظهاریاند و شما خودتان آنها را پر میکنید. گروهی نیز از ابزارهایی هستند که ارائهدهندگانِ خدمات سلامت، مانند نورولوژیستها، از آنها استفاده میکنند.
ابزارهای ارزیابیِ ضربهٔ مغزی
هشدار: ابزارهای ارزیابیِ ضربهٔ مغزی جایگزینِ ارزیابیِ پزشکی نیستند. هیچ ورزشکارِ نوجوانی (زیرِ ۱۸ سال) که ضربه به سر خورده یا مشکوک به ضربهٔ مغزی است نباید در همان روز به ورزش بازگردد. باید فوراً از بازی خارج شود تا زمانی که ارائهدهندهٔ خدمات سلامت تشخیص دهد بازگشت به ورزش ایمن است. در همهٔ ۵۰ ایالت، بازگشتِ ورزشکار به تمرین/مسابقه بدون ارزیابی و صدورِ مجوز توسط متخصصِ پزشکی خلافِ قانونِ ایالتی است.
آزمونِ استانداردِ ارزیابیِ ضربهٔ مغزی
در کنارِ زمین و در اورژانس از «استانداردِ ارزیابیِ ضربهٔ مغزی (Standardized Assessment of Concussion؛ SAC)» برای سنجشِ وضعیتِ ذهنیِ فوریِ ورزشکاران استفاده میشود. این آزمون، جهتیابی، حافظهٔ فوری، تمرکز و حافظهٔ با تأخیرِ ورزشکار را میسنجد و حدود پنج دقیقه طول میکشد. پرسشها شاملِ مواردِ زیر است:
• گفتنِ تاریخ، ماه، سال، روزِ هفته و ساعتِ فعلی.
• حفظکردنِ فهرستی از واژهها و سپس یادآوری آنها.
• تکرارِ دنبالهای از اعداد بهصورتِ معکوس.
• گفتنِ نامِ ماههای سال به ترتیبِ معکوس.
ابزارِ ارزیابیِ ضربهٔ مغزی در ورزش، نسخهٔ ۵
«ابزارِ ارزیابیِ ضربهٔ مغزی در ورزش، نسخهٔ ۵ (Sports Concussion Assessment Tool 5؛ SCAT5)» ابزارِ ارزیابیِ ضربهٔ مغزی برای افرادِ ۱۳ سال و بالاتر است. این ابزار شاملِ آزمونِ SAC و مواردِ بیشتر است: ارزیابیِ گردن و ارزیابیِ تعادل، فهرستِ بله/خیرِ علائم و سایرِ اطلاعات دربارهٔ آسیب و شرایطِ مرتبط با ضربهٔ مغزی. انجامِ SCAT5 حدود ۱۵ تا ۲۰ دقیقه طول میکشد. نسخهٔ کودکان برای سنین ۶ تا ۱۲ سال نیز وجود دارد.
ارزیابیِ حادِ ضربهٔ مغزی در نیروهای مسلح
«ارزیابیِ حادِ ضربهٔ مغزی در نیروهای مسلح (Military Acute Concussion Evaluation؛ MACE)» اطلاعاتِ مربوط به رخداد، نشانهها و علائمِ ضربهٔ مغزی را گردآوری میکند و شاملِ نسخهای از مؤلفههای آزمونِ SAC است.
آزمونِ کینگ–دویک
این آزمونِ ورزشکاری با اینگونه آغاز میشود که مربی یا تمریندهنده از هر ورزشکار میخواهد اعدادِ درجشده روی سه کارتِ شاخص را بخواند. هر کارت شاملِ ردیفهایی از اعدادِ تصادفی است که با فاصلههای نامساوی در هشت خط چیده شدهاند. این آزمون پیش از فصلِ ورزشی انجام و زمانگیری میشود. اگر ورزشکار ضربه به سر دریافت کند، کنارِ زمین دوباره آزمون میدهد. اگر تکمیلِ آزمون پنج ثانیه کندتر از بارِ نخست باشد، ممکن است ضربهٔ مغزی رخ داده باشد. به این آزمون «آزمونِ یکدقیقهایِ ضربهٔ مغزی» یا «آزمونِ دودقیقهایِ ضربهٔ مغزی» نیز گفته شده است.
آزمونهای تعادل
بِس
«سامانهٔ نمرهدهیِ خطاهای تعادلی (Balance Error Scoring System؛ BESS)» تعادل را میسنجد و از شش وضعیت تشکیل میشود:
• سه وضعیت روی سطحِ سفت.
• همان سه وضعیت روی سطحِ ناپایدار مانند فومِ با چگالیِ متوسط.
در طولِ آزمون چشمها بسته و دستها روی لگن است. وضعیتها عبارتاند از: ایستادن با فاصلهٔ عرضِ شانه، ایستادنِ تاندِم (یک پا جلوتر از پای دیگر) و ایستادن روی یک پا (روی پای غیردستبرتر). هر وضعیت باید ۲۰ ثانیه نگه داشته شود.
مقیاسهای علائم
اِیس
ارائهدهندگان از «ارزیابیِ حادِ ضربهٔ مغزی (Acute Concussion Evaluation؛ ACE)» استفاده میکنند. این ابزار شاملِ پرسشهایی دربارهٔ وجودِ ویژگیهای ضربهٔ مغزی، یک چکلیستِ ۲۲موردیِ علائم و عواملِ خطری است که ممکن است دورهٔ بهبودی را طولانی کنند. فرم، اطلاعاتِ مشخصی را گردآوری میکند، از جمله:
• علتِ ضربهٔ مغزی.
• علائمِ اولیهٔ ضربهٔ مغزی.
• مشکلاتِ حافظه.
• ازدستدادنِ هوشیاری.
• سابقهٔ ضربهٔ مغزی.
• سابقهٔ سردرد.
• سابقهٔ تکاملی (از جمله هرگونه اختلالِ یادگیری، اختلالِ کمبودِ توجه/بیشفعالی).
• سابقهٔ روانپزشکی (اضطراب، افسردگی، اختلالِ خواب).
• علائمِ اورژانسی (تشنج، تشدیدِ سردرد، تکلمِ نامفهوم، ضعف/بیحسی).
• تشخیص و برنامهٔ پیگیری.
آزمونِ مقیاسِ علائمِ پس از ضربهٔ مغزی
«مقیاسِ علائمِ پس از ضربهٔ مغزی (Post-Concussion Symptom Scale؛ PCSS)» آزمونی خوداظهاری است که در آن ۲۱ علامت را از نظرِ شدت (از هیچ تا شدید) در خطِ پایه و در زمانهای مختلف رتبهبندی میکنید. علائم حوزههای جسمی، شناختی، خواب و هیجانی را پوشش میدهند.
آزمونهای نوروشناختیِ رایانهای
اِمپکت
«ارزیابی و آزمونِ شناختیِ بلافاصله پس از ضربهٔ مغزی (Immediate Post-Concussion Assessment and Cognitive Testing؛ ImPACT)» آزمونی رایانهای برای ورزشکارانِ ۱۲ سال و بالاتر است و سه بخش دارد:
• ورزشکار سابقهٔ خود (مشارکتِ ورزشی، مصرفِ مواد مخدر و الکل، اختلالاتِ یادگیری و ADHD، سایرِ اختلالاتِ نورولوژیک و ضربهٔ مغزیِ قبلی) را تکمیل میکند.
• فهرستی از ۲۲ علامت را کامل میکند.
• ماژولهایی را انجام میدهد که حافظهٔ دیداری و کلامی، زمانِ واکنش، تواناییِ دنبالهگذاریِ اعداد، تواناییِ یادگیری و سرعتِ پردازشِ دیداریِ مغز را میسنجند.
این پلتفرم اکنون نسخهٔ کودکان و نیز آزمونِ سریع برای تشخیص در اورژانس یا مراکزِ فوریتهای پزشکی دارد.
سی۳ لاجیکس (آزمون اختصاصی)
«کلینیک کلیولند» یک اپلیکیشنِ همراهِ اختصاصی برای متخصصانِ پزشکیِ ارزیاب و مدیرِ ضربهٔ مغزی توسعه داده است. پس از گردآوریِ دادههای خطِ پایه، اپلیکیشنِ «سی۳ لاجیکس (C3 Logix)» برای این موارد بهکار میرود:
• مستندسازیِ آسیب.
• انجامِ ارزیابیِ اولیه در زمین.
• سنجشِ ناتوانیها/کاستیهای فرد.
• کمک به مدیریتِ بهبودِ علائم.
• کمک به تعیینِ زمانِ بهبودی و بازگشت به فعالیت.
این اپ، ارزیابیهای پس از آسیب را با خطِ پایهٔ ورزشکار و دادههای هنجاریِ تعادل، پردازشِ اطلاعات، زمانِ واکنش، توالی، هماهنگی و بینایی مقایسه میکند.
گرچه این آزمونها برای شناساییِ احتمالِ ضربهٔ مغزی مفیدند، اگر آزمون توسط متخصصِ پزشکی انجام نشده است باید به ارائهدهندهٔ خدمات سلامت مراجعه کنید. ارائهدهندهٔ شما یا تیمِ نورولوژی نیز یک معاینهٔ کامل شاملِ بررسیِ تعادل و بینایی انجام میدهند. ممکن است تصویربرداری، از جمله امآرآی (MRI) یا سیتیاسکن (CT) برای بررسیِ کوفتگی یا خونریزیِ مغزی درخواست شود. همچنین یک «آزمایشِ خونِ نشانگرِ ترومای مغزی» وجود دارد که پروتئینهای خاصِ آزادشده در خون پس از آسیبِ تروماتیکِ خفیفِ مغزی را اندازهگیری میکند. وجودِ این پروتئینها ممکن است نشانهٔ خونریزیِ مغزی باشد.
آزمونهای خطِ پایه و آزمونهای کنارِ زمینِ ضربهٔ مغزی چیست؟
این نوع آزمونها عمدتاً روی دانشآموز–ورزشکاران انجام میشود. دانشآموز–ورزشکارانی که ورزشهای پُرتماس انجام میدهند معمولاً پیش از آغازِ فصل، آزمونِ خطِ پایهٔ ضربهٔ مغزی میدهند. این پرسشنامه کارکردِ طبیعیِ مغز را در حوزههایی مانند حافظه، سرعتِ فکرکردن و توجه میسنجد. آزمونِ رایانهای اغلب شبیهِ بازیِ ویدئویی است. اگر ورزشکار در هر زمانِ فصل دچار آسیبِ سر شود، از بازی خارج میشود و دوباره آزمون میدهد. نتایجِ آزمونِ فعلی با نتایجِ پیشفصل مقایسه میشود.
ابزارِ سادهٔ دیگر «ارزیابیِ کنارِ زمینِ ضربهٔ مغزی» است که کارکردِ مغز را در ورزشکارانِ مشکوک به ضربهٔ مغزی میسنجد. پرسشهای معمول عبارتاند از:
• نامبردنِ حریف و گفتنِ نتیجهٔ بازی (حافظهٔ کوتاهمدت).
• گفتنِ نام و تاریخِ تولد (حافظهٔ بلندمدت).
• گفتنِ نامِ ماههای سال به ترتیبِ معکوس (وظیفهٔ پیچیده).
بهخاطر داشته باشید هیچ بازیکنی که ضربه به سر خورده یا مشکوک به ضربهٔ مغزی است نباید به بازی بازگردد. این آزمونها اطلاعاتی فراهم میکنند. اگر پزشک یا متخصصِ طبِ ورزشی در مدرسه حضور ندارد، بازیکنان باید برای پیگیریِ بیشتر به ارائهدهندهٔ خدمات سلامت ارجاع شوند. ارائهدهندهٔ شما معاینهٔ کامل جسمانی و برخی آزمونها را انجام میدهد یا در صورتِ نیاز شما را برای آزمونها و تصویربرداریهای بیشتر به متخصصِ طبِ ورزشی یا نورولوژیست ارجاع میکند.
آیا آزمونِ سریعِ ضربهٔ مغزی برای انجام در خانه وجود دارد؟
نخست بدانید فقط متخصصانِ پزشکی میتوانند شما یا عزیزتان را معاینه کنند و برای تشخیصِ ضربهٔ مغزی، آزمونهای لازم را درخواست دهند. بااینحال، در برخی موارد میتوانید چند پرسشِ ساده بپرسید و اطلاعاتی گردآوری کنید تا با ارائهدهندهٔ خدمات سلامت در میان بگذارید.
برای مثال، ممکن است کنارِ والدینتان باشید وقتی زمین میخورند و سرشان ضربه میبیند یا کنارِ فرزندتان وقتی از دوچرخه میافتد و سرش به جایی میخورد. گردآوریِ فوریِ اطلاعات نهتنها هنگامِ اولین مراجعه به ارائهدهندهٔ خدمات سلامت مفید است، بلکه هنگامِ مراقبت در منزل پس از بازگشت از معاینه نیز کمککننده خواهد بود. اگر هر تغییری در اطلاعات رخ داد، فوراً با ارائهدهندهٔ خدمات سلامتِ عزیزتان تماس بگیرید.
پرسشها و یادداشتهایی که باید با ارائهدهندهٔ خدمات سلامت در میان بگذارید شاملِ مواردِ زیر است:
• از عزیزتان بخواهید نام، مکانِ فعلی، زمان و تاریخ و آنچه همین حالا رخ داده را بگوید.
• بخواهید واژهٔ «world» را بهصورتِ معکوس هجی کند.
• بپرسید سردرد دارد یا احساسِ سرگیجه یا تهوع میکند.
• بخواهید با هر دو چشم، حرکتِ انگشتِ شما را دنبال کند. یک «×» بزرگ جلوی چشمانشان بکشید. آیا هر دو چشم، حرکتِ انگشت را دنبال میکنند؟
• بپرسید آیا در جایی از بدن احساسِ ضعف یا بیحسی و گزگز دارد.
• توجه کنید گفتارِ او طبیعی است یا کشدار/نامفهوم.
• توجه کنید مردمکهای او هماندازهاند یا یکی بزرگتر از دیگری است.
• توجه کنید به صدا یا نور حساس شده است یا نه.
• هر تغییری در رفتار را بررسی کنید. آیا بیقرارتر، تحریکپذیرتر یا گیجتر میشود؟
باز هم تأکید میشود هرگز سعی نکنید خودتان ضربهٔ مغزی را تشخیص دهید. هیچ آسیبِ سری «کوچک» نیست. همهٔ آسیبهای سر باید توسط متخصصِ پزشکی بررسی شوند. ارائهدهندهٔ خدمات سلامتِ عزیزتان برای تشخیص، آزمونهای خود را انجام میدهد ــ احتمالاً شاملِ مطالعاتِ تصویربرداریِ مغزی ــ و سپس نتیجهگیری میکند.
نتایج و پیگیری
نتایجِ آزمونهای ضربهٔ مغزی به چه معناست؟
هر آزمونِ ضربهٔ مغزی نظامِ نمرهدهیِ خودش را دارد. ممکن است یک یا چند نوع آزمون بدهید. اگر آزمون(ها) و سایر یافتهها نشان دهند که ضربهٔ مغزی داشتهاید، ارائهدهندهٔ خدمات سلامت دربارهٔ برنامهٔ بهبودی با شما گفتوگو خواهد کرد.
برنامهٔ بهبودی شاملِ مواردِ زیر خواهد بود:
• استراحت و خوابِ بیشتر از معمول، اما نه بیش از اندازه. استراحتِ ذهنیِ بیش از حد میتواند دورهٔ بهبودی را طولانی کند.
• شناختنِ محرکهایی که علائمِ ضربهٔ مغزی را برمیانگیزند و هنگامِ بروزِ علائم، کاهشِ فعالیت و استراحت.
• افزودنِ تدریجیِ فعالیتها به برنامهٔ روزانه با بهبودِ علائم.
• تدوینِ برنامهٔ بازگشت به مدرسه برای بهاشتراکگذاری با معلمان، پرستارانِ مدرسه، مشاوران یا روانشناسان (اگر فردِ دچار ضربهٔ مغزی دانشآموز است).
• همکاری با مربیان و همهٔ افرادِ درگیر در پروتکلِ سازمان (معمولاً مدرسه) برای ضربهٔ مغزی. این پروتکل مجموعهای از سیاستها و روشها برای مراقبت از فردِ دچارِ آسیبِ سر است.
پرسشهای رایجِ بیشتر
آزمونِ چشمیِ ضربهٔ مغزی چیست؟
قطرِ طبیعیِ مردمکها (بخشِ سیاهِ چشم) باید در هر دو چشم تقریباً برابر باشد. مردمکها به نورِ مستقیم واکنش نشان میدهند. یک آزمونِ سادهٔ ارزیابیِ ضربهٔ مغزی این است که با نورِ ضعیفِ چراغقوه از لبهٔ بیرونیِ هر چشم بهسمتِ داخل بتابانید. مردمکها باید سریع در پاسخ به نور کوچک شوند (انقباض). پاسخِ کندِ مردمک به نور ممکن است نشانهٔ آسیبِ مغزی (افزایشِ فشارِ داخلِ جمجمه یا Intracranial pressure؛ ICP) باشد. مردمکهایی که اصلاً به نور واکنش نشان نمیدهند ممکن است بهمعنای افزایشِ شدیدِ ICP یا آسیبِ شدیدِ مغزی باشد.
شکلِ مردمک نیز میتواند اطلاعاتِ مهمی بدهد. بهطورِ طبیعی مردمکها گرد هستند. مردمکِ بیضیشکل نیز ممکن است نشانهٔ آسیبِ مغزی (افزایشِ فشارِ داخلِ جمجمه) باشد.
References/منابع
Adoni A, McNett M. The Pupillary Response in Traumatic Brain Injury: A Guide for Trauma Nurses. J Trauma Nurs. 2007;14(4):191-196. Accessed 1/12/2022.
American Association of Neurological Surgeons. Concussion. Accessed 1/12/2022.
Centers for Disease Control and Prevention. Brain Injury Basics. Accessed 1/12/2022.
Centers for Disease Control and Prevention. Traumatic Brain Injury & Concussion. Symptoms. Accessed 1/12/2022.
Committee on Sports-Related Concussions in Youth; Board on Children, Youth, and Families; Institute of Medicine; National Research Council; Graham R, Rivara FP, Ford MA, et al., editors. Sports-Related Concussions in Youth: Improving the Science, Changing the Culture. Washington (DC): National Academies Press (US); 2014 Feb 4. Appendix C, Clinical Evaluation Tools. Accessed 1/12/2022.
Harmon KG, Drezner JA, Gammons M, et al. American Medical Society for Sports Medicine position statement: concussion in sport. Br J Sports Med. 2013;47:15-26. Accessed 1/12/2022.
Harris SA, Dempsey AR, Mackie K, et al. Do Sideline Tests of Vestibular and Oculomotor Function Accurately Diagnose Sports-Related Concussion in Adults? A Systematic Review and Meta-analysis. Am J Sports Med. 2021 Aug 25. Accessed 1/12/2022.
Lab Tests Online. FDA Approves First Blood Test to Help Evaluate Concussions. Accessed 1/12/2022.
Schepart Z, Putukian M. Sideline assessment of concussion. Handb Clin Neurol. 2018;158:75-80. Accessed 1/12/2021.
Ventura RE, Jancuska JM, Balcer LJ, et al. Diagnostic Tests for Concussion: Is Vision Part of the Puzzle? J Neuro-Ophthal. March 2015;35(1):73-81. Accessed 1/12/2022.
MedlinePlus: Public health information platform provided by the National Library of Medicine (NLM) and is part of the National Institutes of Health (NIH).
این مطلب با سردبیری دکتر اکبر نیکپژوه، متخصص پزشکی پیشگیری و اجتماعی، استاد دانشگاه علوم پزشکی برای استفاده در وبسایت بیمارستان تهیه شده است.
لطفاً به یاد داشته باشید که پزشکی و سلامت همواره دانشی رو به کمال است. ضمن استفاده از مطالب علمی این بسته آموزشی، توصیههای سلامتی و درمانی ویژه خودتان را از پزشکان معالجتان دریافت کنید.
سلب مسئولیت: مطالب ارائهشده صرفاً جهت اطلاعرسانی و افزایش آگاهی عمومی تهیه شده و جایگزین توصیهها و دستورات پزشکی فردی نبوده و لازم است در هر مورد از دستورات پزشک معالج پیروی کرد و با پزشک معالج مشورت نمود.
تندرستی و سلامتی کامل شما آرزوی ماست.
