کولونوسکوپی (Colonoscopy)
کولونوسکوپی روشی است برای بررسی درون رودهٔ بزرگ (Colon). این روش به تشخیص بیماریهای دستگاه گوارش مانند بیماری التهابی روده (Inflammatory bowel disease) و سرطان کولون (Colon cancer) کمک میکند. همچنین میتواند در درمان و پیشگیری از سرطان کولون مؤثر باشد.
ارائهدهندگان مراقبت سلامت انجام کولونوسکوپیهای دورهای را برای بزرگسالان میانسال و سالمند بهمنظور غربالگری سرطان توصیه میکنند.
کولونوسکوپی چیست؟
کولونوسکوپی روشی است برای مشاهدهٔ درون رودهٔ بزرگ که شامل کولون، راستروده (Rectum) و مقعد (Anus) است. این روش نوعی آندوسکوپی (Endoscopy) بهشمار میرود؛ به این معنا که از آندوسکوپ (Endoscope) استفاده میکند؛ لولهای انعطافپذیر با دوربینی دارای نور در انتها که در بدن وارد میشود.
برای بخشهای مختلف بدن، انواع گوناگونی از آندوسکوپها وجود دارد. در کولونوسکوپی، کولونوسکوپ (Colonoscope) از طریق مقعد و راستروده وارد کولون میشود و در طول مسیر، تصاویری از درون رودهٔ بزرگ به نمایشگر منتقل میکند.
چرا به کولونوسکوپی نیاز دارم؟
کولونوسکوپی میتواند پیشگیرانه، تشخیصی یا درمانی باشد و اغلب همهٔ این نقشها را همزمان ایفا میکند.
اگر در معرض خطر بالاتری برای ابتلا به سرطان کولورکتال (Colorectal cancer) باشید، ممکن است ارائهدهندهٔ مراقبت سلامت انجام کولونوسکوپی را برای غربالگری دورهای توصیه کند.
از آنجا که هر فردی ممکن است در هر زمانی و بدون هشدار یا علامت دچار سرطان کولورکتال شود، غربالگری بهترین راه برای پیشگیری و تشخیص زودهنگام است.
در حین غربالگری، گاستروانترولوژیست (Gastroenterologist) ممکن است بافتهای مشکوک را برای بررسی و پیشگیری از سرطان بردارد.
غربالگری
بیشتر افراد نخستین کولونوسکوپی خود را برای غربالگری دورهای سرطان انجام میدهند.
احتمال بروز سرطان کولورکتال با افزایش سن بالا میرود، ازاینرو انجمن سرطان آمریکا (American Cancer Society) توصیه میکند که غربالگری منظم از ۴۵ سالگی به بعد انجام شود.
حتی اگر هیچ دلیلی برای ظن ابتلا به سرطان کولورکتال ندارید، زمانی که خطر آماری شما افزایش یابد، انجام غربالگری بهترین کار است.
زیرا سرطان کولورکتال معمولاً تا مراحل پیشرفته بدون علامت باقی میماند و در آن مرحله درمان دشوارتر میشود.
ممکن است انجام کولونوسکوپی برای غربالگری سرطان در موارد زیر ضروری باشد:
- بالاتر از ۴۵ سال سن دارید و تاکنون کولونوسکوپی نکردهاید.
- بیش از ۱۰ سال از آخرین کولونوسکوپی شما گذشته است.
- در کولونوسکوپی قبلی بافتی از شما برداشته شده است.
- سابقهٔ خانوادگی سرطان کولورکتال دارید.
- مبتلا به بیماریهای ارثی افزایشدهندهٔ خطر مانند پولیپوز آدنوماتوز فامیلی (Familial adenomatous polyposis/FAP) یا سندرم لینچ (Lynch syndrome) هستید.
- مبتلا به بیماری التهابی روده هستید.
اگر پزشک مراقبت اولیه دارید یا برای چکاپ یا درمان به پزشک مراجعه میکنید، از او بپرسید آیا زمان غربالگری کولونوسکوپی شما فرا رسیده است یا نه.
بر اساس سابقهٔ سلامت شما، پزشک زمان مناسب را مشخص کرده و شما را ارجاع خواهد داد.
در ایالات متحده، بیمههای درمانی و مدیکر (Medicare) موظفاند طبق قانون مراقبت مقرونبهصرفه (PPACA) هزینهٔ کولونوسکوپیهای روتین را پوشش دهند.
این غربالگریها سالانه جان هزاران نفر را نجات میدهند.
تشخیص
برخی افراد بهدلیل وجود علائم گوارشی نامشخص نیاز به کولونوسکوپی دارند تا علت دقیق آنها بررسی شود.
کولونوسکوپی تصویری بسیار دقیقتر از درون رودهٔ بزرگ ارائه میدهد نسبت به روشهای تصویربرداری دیگر که از بیرون بدن انجام میشوند.
پزشک ممکن است برای تعیین علت علائم یا تأیید تشخیص احتمالی به این بررسی نیاز داشته باشد.
در برخی موارد نیز لازم است نمونهای از بافت (بیوپسی/Biopsy) برداشته شود تا زیر میکروسکوپ بررسی گردد.
این کار در حین کولونوسکوپی انجام میشود.
علائمی که ممکن است نیاز به کولونوسکوپی داشته باشند عبارتاند از:
- خونریزی یا ترشح مقعدی بدون علت مشخص
- تغییرات غیرقابل توضیح در عادات اجابت مزاج مانند اسهال، یبوست یا بیاختیاری
- درد مداوم و بدون علت در شکم
- کاهش وزن بدون دلیل یا عدم افزایش وزن در کودکان
بیماریها و شرایطی که کولونوسکوپی در تشخیص آنها مفید است شامل موارد زیر میشود:
- کولیت مزمن (Chronic colitis) مانند کولیت اولسروز (Ulcerative colitis) یا بیماری کرون (Crohn’s disease)
- ایسکمی روده (Intestinal ischemia) و کولیت ایسکمیک (Ischemic colitis)
- دیورتیکولوز و دیورتیکولیت (Diverticulosis and diverticulitis)
- زخمها و سوراخشدگیها (Ulcers and perforations)
- انسداد رودهٔ بزرگ (Large bowel obstructions)
- پولیپها و سرطان کولورکتال (Colorectal polyps and cancer)
درمان
یکی از مزایای روشهای آندوسکوپیک مانند کولونوسکوپی این است که اگر در حین بررسی مشکلی پیدا شود، ممکن است درمان همزمان انجام گیرد.
آندوسکوپیستها آموزش دیدهاند تا اقدامات جزئی درمانی را با ابزارهای ویژهای که از طریق آندوسکوپ عبور میدهند انجام دهند.
در طول کولونوسکوپی، معمولاً پولیپها (Polyps) یا همان رشدهای غیرطبیعی بافتی شناسایی و برای آزمایش سرطان برداشته میشوند.
برداشتن پولیپها همچنین از ایجاد یا گسترش سرطان احتمالی جلوگیری میکند.
در طی کولونوسکوپی، آندوسکوپیست میتواند:
- پولیپها را بردارد (پولیپکتومی/Polypectomy)
- زخمها را ببندد
- دارو تزریق کند
- انسدادها را برطرف کند
- استنت (Stent) بگذارد
- با لیزرتراپی (Laser therapy) بافتها را درمان کند
جزئیات انجام آزمایش
چگونه برای کولونوسکوپی آماده شوم؟
آمادهسازی برای کولونوسکوپی مرحلهای بسیار مهم در موفقیت این روش است.
ارائهدهندهٔ مراقبت سلامت دستورهای دقیق آمادهسازی را برای روزهای منتهی به موعد آزمایش به شما میدهد.
هدف از این آمادهسازیها پاک و شفاف شدن کامل رودهٔ بزرگ است تا دید پزشک هنگام بررسی واضح باشد.
در غیر این صورت، ممکن است آندوسکوپیست نتواند نواحی موردنظر را ببیند و مجبور شود کولونوسکوپی را به زمان دیگری موکول کند.
چند روز پیش از کولونوسکوپی، باید رژیم غذایی خود را تنظیم کنید. معمولاً بهمدت ۲ تا ۳ روز رژیم کمفیبر و در روز آخر رژیم مایع شفاف خواهید داشت.
عصر یا شب قبل از کولونوسکوپی، داروی ملین (Laxative) مصرف میکنید تا رودهها تخلیه شوند.
سپس چند ساعت آینده را در رفتوآمد به سرویس خواهید بود. پس از آن استراحت کنید و خواب کافی داشته باشید.
کولونوسکوپی معمولاً صبح روز بعد انجام میشود.
در روز انجام کولونوسکوپی چه اتفاقی میافتد؟
باید فردی را همراه خود ببرید تا پس از پایان کار شما را به خانه برساند.
زیرا حدود یک روز طول میکشد تا تأثیر بیهوشی (Anesthesia) بهطور کامل برطرف شود و اکثر مراکز درمانی بدون همراه، بیمار را پذیرش نمیکنند.
(فرآیند کلی حدود دو ساعت زمان میبرد.)
پس از پذیرش، به اتاقی هدایت میشوید تا لباس بیمارستان بپوشید.
سپس پرستار (Nurse) یک سرم داخلوریدی (IV line) در بازوی شما قرار میدهد تا داروهای آرامبخش و ضد درد وارد جریان خون شود.
آیا در طول کولونوسکوپی بیدار میمانید؟
میتوانید بیهوشی عمومی (General anesthesia) داشته باشید (حالت خواب کنترلشده) یا از تسکین هوشیار (Conscious sedation) استفاده شود که در آن آگاهی کاهش مییابد؛ ممکن است بخوابید یا بیدار بمانید، اما معمولاً پس از آن چیز زیادی به خاطر نمیآورید.
پیش از عمل دربارهٔ گزینههای بیهوشی با ارائهدهندهٔ مراقبت سلامت مشورت میکنید تا بدانید چه انتظاری باید داشته باشید.
پزشک نوع مناسب را بر اساس وضعیت جسمی و نیاز شما انتخاب خواهد کرد.
آیا کولونوسکوپی دردناک است؟
در صورت استفاده از آرامبخش یا بیهوشی، نباید درون روده احساس درد کنید، حتی اگر بافتی برداشته شود یا لیزرتراپی انجام گیرد.
ممکن است احساس گاز یا فشار خفیف هنگام پیشروی کولونوسکوپ در روده داشته باشید، زیرا دستگاه برای دید بهتر گاز دیاکسیدکربن به درون کولون میدمد تا آن را منبسط کند.
این احساس معمولاً خفیف است و بهزودی برطرف میشود.
در طول عمل بهصورت دمر یا در وضعیت جنینی روی تخت بیمارستان دراز میکشید و ممکن است بخوابید.
چه کسی کولونوسکوپی را انجام میدهد؟
بیشتر کولونوسکوپیها توسط پزشک متخصص گوارش (Gastroenterologist) یا جراح کولورکتال (Colorectal surgeon) انجام میشوند.
هر دو در زمینهٔ بیماریهای گوارشی تخصص دارند و آموزش ویژهای در انجام روشهای آندوسکوپیک دستگاه گوارش دیدهاند.
روشهایی مانند کولونوسکوپی فقط برای مشاهده نیستند، بلکه میتوانند تعاملی و درمانی باشند.
آندوسکوپیستها میتوانند نمونهٔ بافتی بردارند یا اقدامات جزئی درمانی انجام دهند.
مجوز و گواهی تخصصی آنان صلاحیت انجام و تفسیر نتایج این روش را تأیید میکند.
روند انجام کولونوسکوپی چگونه است؟
- کولونوسکوپ دوربینی کوچک با نور در انتهای یک لولهٔ بلند، باریک و انعطافپذیر (کاتتر/Catheter) است.
- پزشک، کولونوسکوپ را از طریق مقعد وارد کرده و بهآرامی آن را تا انتهای کولون، جایی که به رودهٔ باریک میرسد، پیش میبرد.
- در حین پیشروی، کاتتر هوا (گاز) را به درون کولون پمپ میکند تا آن را منبسط نماید و دوربین تصاویر را به نمایشگر منتقل میکند.
- پزشک تصاویر را برای یافتن هرگونه ناهنجاری بررسی میکند. سپس دستگاه را به همان مسیر بازمیگرداند و بار دیگر بررسی مینماید.
کولونوسکوپی چقدر طول میکشد؟
پیشروی کولونوسکوپ تا انتهای رودهٔ بزرگ حدود ۱۵ دقیقه طول میکشد و بازگرداندن آن نیز ۱۵ دقیقه دیگر زمان میبرد.
به این ترتیب، کل رودهٔ بزرگ دو بار بررسی میشود.
اگر پزشک در حین عمل نیاز به برداشتن یا درمان ضایعهای داشته باشد، زمان بیشتری صرف خواهد شد.
پولیپها در حدود ۳۰٪ از کولونوسکوپیهای روتین دیده میشوند. بیشتر آنها خوشخیماند، اما طبق استاندارد، در همان لحظه برداشته میشوند که ممکن است ۱۵ دقیقهٔ دیگر به زمان عمل بیفزاید.
پس از کولونوسکوپی چه میشود؟
حدود یک ساعت پس از پایان عمل در مرکز درمانی میمانید تا از اثر بیهوشی بیدار شوید.
تیم درمانی علائم حیاتی شما را پایش میکند و مراقب عوارض احتمالی خواهد بود.
پس از هوشیاری، پزشک گوارش نتایج اولیه و اقدامات انجامشده را با شما مرور میکند.
گزارش رسمی نیز از طریق پست یا بهصورت الکترونیکی برایتان ارسال خواهد شد.
اگر نمونهٔ بافت برای بیوپسی برداشته شده باشد، نتایج آن چند روز بعد آماده میشود.
دورهٔ بهبودی پس از کولونوسکوپی چقدر است؟
کامل شدن اثر بیهوشی حدود ۲۴ ساعت زمان میبرد.
در این مدت نباید رانندگی، کار با تجهیزات یا تصمیمگیری مهم انجام دهید.
بااینحال، هر ساعت احساس طبیعیتری خواهید داشت.
ممکن است در یکی دو ساعت نخست احساس گاز، نفخ یا تهوع خفیف داشته باشید که بهزودی برطرف میشود.
میتوانید هر زمان که احساس راحتی کردید، رژیم غذایی عادی خود را از سر بگیرید.
اگر بافتی برداشته شده باشد، ممکن است خونریزی خفیف مقعدی تا چند روز ادامه داشته باشد.
عوارض یا خطرات احتمالی کولونوسکوپی چیست؟
عوارض نادر ولی ممکن عبارتاند از:
- آسیب به دیوارهٔ رودهٔ بزرگ مانند پارگی
- خونریزی کنترلنشده در محل برداشت بافت
- عفونت که نیاز به آنتیبیوتیک دارد
- واکنش غیرعادی به بیهوشی
نتایج و پیگیری
چه زمانی نتایج کولونوسکوپی را دریافت میکنم؟
بیشتر نتایج بلافاصله اعلام میشوند.
پزشک توضیح میدهد چه یافتههایی مشاهده شده و چه اقداماتی انجام شده است.
اگر نمونهای برای بیوپسی برداشته شده باشد، نتایج آن چند روز تا چند هفته بعد آماده خواهد شد.
برداشتن بافت الزاماً به معنای ظن به سرطان نیست؛ گاهی فقط جنبهٔ احتیاطی دارد یا برای بررسی موارد دیگری مانند کولیت میکروسکوپی (Microscopic colitis) انجام میشود.
پزشک شما توضیح میدهد که چه چیزی انتظار دارد.
نتایج غیرطبیعی کولونوسکوپی چه هستند؟
نتایج غیرطبیعی ممکن است شامل موارد زیر باشند:
- خونریزی گوارشی کنترلنشده
- پولیپهای خوشخیم، پیشسرطانی یا سرطانی
- التهاب (کولیت) ناشی از عفونت، ایسکمی یا بیماری خودایمنی
- آسیب مزمن بافتی مانند ایجاد بافت اسکار
- انسداد یا تنگی روده (استنوزیس/Stenosis)
- کیسههای غیرطبیعی در دیوارهٔ روده (دیورتیکولوز/Diverticulosis)
پزشک نتایج را با شما مرور کرده و توضیح خواهد داد چه معنایی دارند.
پرسشهای متداول
چرا باید کولونوسکوپی انجام دهم؟
کولونوسکوپی دقیقترین روش برای شناسایی زودهنگام سرطان یا ضایعات پیشسرطانی است و انجام آن برای پیشگیری و درمان مؤثر سرطان اهمیت دارد.
همچنین تنها آزمایش غربالگری سرطان کولورکتال است که همزمان تشخیصی و درمانی محسوب میشود؛ زیرا پزشک میتواند در همان جلسه بافتهای مشکوک را بردارد.
آیا روشهای جایگزینی برای غربالگری سرطان کولون وجود دارد؟
بله، روشهای دیگر نیز وجود دارد، اما حساسیت کولونوسکوپی بیشتر است.
تشخیص زودهنگام تغییرات پیشسرطانی، کلید پیشگیری و درمان مؤثر است.
روشهای جایگزین عبارتاند از:
- آزمایش خون مخفی در مدفوع (Fecal occult blood test): این آزمونها نمونهای از مدفوع را برای یافتن نشانههای سرطان بررسی میکنند. انواع مختلفی وجود دارد که با روشهای متفاوتی شواهد خون در مدفوع را جستوجو میکنند. یک نوع نیز DNA موجود در مدفوع را برای یافتن تغییراتی که ممکن است نشانگر سرطان باشد تحلیل میکند. این آزمونها باید هر ۱ تا ۳ سال تکرار شوند. اگر نتیجهٔ آزمایش خون مخفی در مدفوع مثبت باشد، گام بعدی کولونوسکوپی و بیوپسی بافت خواهد بود.
- کولونوسکوپی مجازی (Virtual colonoscopy): نوعی سیتیاسکن (CT scan) است که تصاویر سهبعدی دقیق (3D) از کولون را با استفاده از تخت اسکن سیتی تولید میکند. به آن «کولونوسکوپی مجازی» گفته میشود زیرا درون کولون را بهصورت مجازی و از بیرون بدن مشاهده میکند. برای انجام کولونوسکوپی مجازی باید درست مانند کولونوسکوپی سنتی آمادهسازی روده (Bowel prep) انجام دهید تا رودهها کاملاً پاک باشند، اما در این روش نیازی به بیهوشی نیست. ارائهدهندگان مراقبت سلامت معمولاً توصیه میکنند هر ۵ سال یکبار این آزمایش تکرار شود.
مزایای کولونوسکوپی سنتی برای غربالگری سرطان در مقایسه با روشهای جایگزین
مزایای کولونوسکوپی سنتی عبارتاند از:
- حساسیت بالاتر: احتمال تشخیص تغییرات سرطانی در مراحل ابتدایی در این روش بیشتر است.
- تشخیص، درمان و پیشگیری همزمان: اگر نتایج سایر آزمایشها مثبت باشند، در نهایت باز هم باید کولونوسکوپی سنتی برای تشخیص و درمان انجام شود.
- فاصلهٔ طولانیتر بین غربالگریها: اگر نتایج کولونوسکوپی طبیعی باشد، تا ۱۰ سال نیازی به تکرار آزمایش نیست.
منابع (Resources)
American Cancer Society. Colonoscopy. Accessed 11/30/2022.
American College of Gastroenterology. Colonoscopy. Accessed 11/30/2022.
American Society for Gastrointestinal Endoscopy. Understanding Colonoscopy. Accessed 11/30/2022.
American Society of Anesthesiologists. Colonoscopy. Accessed 11/30/2022.
Cancer.Net. Colonoscopy. Accessed 11/30/2022.
Centers for Disease Control and Prevention. Colorectal Cancer Screening Tests. Accessed 11/30/2022.
National Institute of Diabetes and Digestive and Kidney Diseases. Colonoscopy. Accessed 11/30/2022.
MedlinePlus: Public health information platform provided by the National Library of Medicine (NLM) and is part of the National Institutes of Health (NIH).
این مطلب با سردبیری دکتر اکبر نیکپژوه، متخصص پزشکی پیشگیری و اجتماعی، استاد دانشگاه علوم پزشکی برای استفاده در وبسایت بیمارستان تهیه شده است.
لطفاً به یاد داشته باشید که پزشکی و سلامت همواره دانشی رو به کمال است. ضمن استفاده از مطالب علمی این بسته آموزشی، توصیههای سلامتی و درمانی ویژه خودتان را از پزشکان معالجتان دریافت کنید.
سلب مسئولیت: مطالب ارائهشده صرفاً جهت اطلاعرسانی و افزایش آگاهی عمومی تهیه شده و جایگزین توصیهها و دستورات پزشکی فردی نبوده و لازم است در هر مورد از دستورات پزشک معالج پیروی کرد و با پزشک معالج مشورت نمود.
تندرستی و سلامتی کامل شما آرزوی ماست.
