اسکن سیسترنوگرام
اسکن سیسترنوگرام یک آزمون تشخیصی است برای ارزیابی اینکه مایع مغزینخاعی (Cerebrospinal fluid؛ CSF) چگونه در اطراف مغز یا ستون فقرات شما جریان پیدا میکند. اگر ارائهدهندهٔ خدمات سلامتتان مشکوک باشد که دچار نشت مایع مغزینخاعی یا تجمع آن شدهاید، ممکن است این آزمون را برایتان درخواست کند. سیسترنوگرام به انجام پونکسیون کمری (Lumbar puncture؛ spinal tap) نیاز دارد تا مادهٔ رادیواکتیو در ستون فقرات شما تزریق شود.
مرور کلی
اسکن سیسترنوگرام چیست؟
اسکن سیسترنوگرام یک روش تشخیصی است که ارزیابی میکند مایع مغزینخاعی چگونه در اطراف مغز و طناب نخاعی شما جریان مییابد. این مایع محافظ:
- مواد مغذی را به مغز و ستون فقرات شما میرساند.
- به کارکرد دستگاه عصبی مرکزی (Central nervous system؛ CNS) کمک میکند.
- سموم را از بافتهای دستگاه عصبی مرکزی بیرون میبرد.
- مانند یک بالشتک عمل میکند تا از مغز شما در برابر ضربه محافظت کند.
سیسترنوگرافی نوعی تصویربرداری پزشکی هستهای (Nuclear medicine imaging) است. به همین دلیل، ارائهدهندگان به این اسکن، «سیسترنوگرام رادیونوکلئید» هم میگویند. در این آزمون، مادهٔ رادیواکتیو در ستون فقرات شما تزریق میشود. مواد رادیواکتیو باعث میشوند بخشها یا کارکردهای خاص بدن در اسکنهای تصویربرداری بهتر دیده شوند. ارائهدهندهٔ خدمات سلامتتان میتواند ببیند مایع مغزینخاعی چگونه در اطراف مغز و طناب نخاعی شما جریان پیدا میکند.
چه زمانی به سیسترنوگرام نیاز است؟
اگر ارائهدهندهٔ خدمات سلامتتان فکر کند دچار نشت مایع مغزینخاعی (فشار بسیار کم روی مغز یا ستون فقرات) یا تجمع مایع مغزینخاعی (فشار بسیار زیاد روی مغز یا ستون فقرات) هستید، ممکن است سیسترنوگرام را درخواست کند. علائم هر دو میتواند شامل موارد زیر باشد:
- مشکل در تعادل.
- سرگیجه.
- سردرد.
- کاهش شنوایی.
- تهوع و استفراغ.
- درد گردن.
- حساسیت به نور یا صدا.
- دشواری در واضح فکرکردن یا تمرکزکردن.
جزئیات آزمون
چگونه برای اسکن سیسترنوگرام آماده شوم؟
بیشتر افراد برای سیسترنوگرام نیازی به کارِ خاصی برای آمادهسازی ندارند. در برخی موارد، ممکن است ارائهدهندهٔ خدمات سلامتتان دستورالعملهای ویژهای دربارهٔ خوردن یا نوشیدن پیش از فرایند به شما بدهد. بهتر است از قبل برنامهریزی کنید که پس از آزمون، کسی شما را به خانه برساند.
مهم است که به ارائهدهندهٔ خدمات سلامتتان بگویید:
- هرگونه حساسیت به بیحسکنندهٔ موضعی (Local anesthetic؛ دارویی برای بیحسکردن ناحیهای از بدن) یا داروهای بیهوشی.
- هرگونه احتمال بارداری.
- داروهایی که مصرف میکنید، ازجمله ویتامینها و مکملها. بعضی داروها خطر خونریزی را افزایش میدهند، بنابراین ممکن است لازم باشد پیش از فرایند مصرف آنها را متوقف کنید.
در طول سیسترنوگرام چه اتفاقی میافتد؟
نخستین گام در سیسترنوگرام، پونکسیون کمری (Lumbar puncture؛ spinal tap) است:
- بیحسکنندهٔ موضعی به شما تزریق میشود تا ناحیهٔ ستون فقراتتان بیحس شود. بعضی افراد ممکن است برای آرام ماندن به یک داروی آرامبخش (Sedative) و در موارد نادر به بیهوشی عمومی (General anesthesia) نیاز داشته باشند.
- بهصورت دمر روی تخت دراز میکشید، یا به پهلو میخوابید و زانوهایتان را بهسمت سینه جمع میکنید.
- ارائهدهندهٔ خدمات سلامت یک سوزن باریک و توخالی را در ستون فقرات شما وارد میکند. فلوروسکوپی (Fluoroscopy؛ تصویربرداری اشعهٔ ایکس در زمانواقعی) کمک میکند سوزن بین مهرهها (Vertebrae) و در فضای پیرامون طناب نخاعی هدایت شود.
- سوزن، مادهٔ رادیواکتیو را داخل مایع مغزینخاعی شما تزریق میکند.
- ارائهدهندهٔ خدمات سلامت سوزن را خارج میکند.
پس از پونکسیون کمری، حدود یک ساعت باید کاملاً بیحرکت دراز بکشید تا مادهٔ رادیواکتیو در مایع مغزینخاعی حرکت کند. میان ۱ تا ۶ ساعت پس از پونکسیون کمری، ارائهدهندهٔ خدمات سلامتتان اسکنهای تصویربرداری از ستون فقرات شما انجام میدهد. آنها از دوربینِ ویژهای استفاده میکنند که مادهٔ رادیواکتیو را شناسایی میکند. برای تهیهٔ تصویرها از سیتیاسکن (CT scan) یا امآرآی (MRI) استفاده میشود.
میتوانید پس از اسکن تصویربرداری به خانه بروید، اما باید ۲۴ ساعت بعد برای اسکن تصویربرداری دیگری برگردید. ممکن است یک روز کامل طول بکشد تا مادهٔ رادیواکتیو به همهٔ حفرههای مغز برسد. بعضی افراد همچنین در ۴۸ و ۷۲ ساعت پس از فرایند، اسکنهای دیگری انجام میدهند. پیش از هر اسکن تصویربرداری به پونکسیون کمری اضافی نیاز ندارید.
آیا اسکن سیسترنوگرام دردناک است؟
ممکن است هنگام تزریق بیحسکنندهٔ موضعی، کمی سوزش یا ناراحتی احساس کنید. وقتی سوزن وارد ستون فقرات میشود، ممکن است کمی فشار احساس کنید، اما نباید درد داشته باشید. خودِ اسکنهای تصویربرداری بدوندرد هستند.
آیا سیسترنوگرام عارضه دارد؟
شایعترین عوارض پس از سیسترنوگرام، درد در محل تزریق و سردرد است. سردردهای ستون فقرات پس از پونکسیون کمری رخ میدهند، چون ممکن است مقدار کمی از مایع مغزینخاعی از محل تزریق به بیرون نشت کند. این نشت موقتی باعث میشود فشار درون مغز پایین بیاید و همین میتواند سردرد شدیدی ایجاد کند. این مشکل معمولاً ظرف چند ساعت تا چند روز خودبهخود برطرف میشود.
آیا سیسترنوگرام خطری هم دارد؟
عوارض پس از سیسترنوگرام نادر است، اما خطرهای احتمالی میتواند شامل موارد زیر باشد:
- واکنشهای آلرژیک به مادهٔ رادیواکتیو یا داروی بیهوشی.
- هرنیاسیون ساقهٔ مغز (Brainstem herniation؛ جابهجایی بافت مغز بهعلت فشار داخل جمجمه).
- خونریزی (Hemorrhage) در مغز یا ستون فقرات.
- عفونت.
- آسیب عصبی.
در سیسترنوگرام تا حدودی در معرض پرتو قرار میگیرید، اما دُز آن بسیار کم است.
نتایج و پیگیری
چه زمانی از نتیجهٔ اسکن سیسترنوگرام مطلع میشوم؟
ممکن است لازم باشد چند روز یا حدود یک هفته پس از آخرین اسکن، منتظر بمانید تا نتیجه آماده شود. از ارائهدهندهٔ خدمات سلامتتان بپرسید چه زمانی میتوانید منتظر دریافت نتیجه باشید.
نتایج سیسترنوگرام چه معنایی دارند؟
اگر سیسترنوگرام طبیعی باشد، یعنی مایع مغزینخاعی بهطور طبیعی در اطراف مغز و طناب نخاعی شما جریان دارد و نشتی یا انسدادی وجود ندارد.
نتایج غیرطبیعی میتواند نشاندهندهٔ موارد زیر باشد:
- نشت مایع مغزینخاعی که اغلب در اثر آسیب مغزی تروماتیک، شکستگیهای جمجمه یا آسیب به دوراماتر (بیرونیترین لایهٔ پوشانندهٔ طناب نخاعی) رخ میدهد. نشت مایع مغزینخاعی میتواند پس از بعضی جراحیها یا فرایندها هم ایجاد شود.
- مشکل در شنت مایع مغزینخاعی (CSF shunt) که وقتی رخ میدهد که شنت ــ یعنی لولهٔ باریکِ تخلیه در مغز ــ درست کار نکند. شنتها شایعترین درمان برای هیدروسفالوس هستند.
- هیدروسفالوس (Hydrocephalus) که فشاری روی مغز است و بر اثر تجمع مایع مغزینخاعی ایجاد میشود.
- هیدروسفالوس با فشار طبیعی (Normal-pressure hydrocephalus؛ NPH) که در آن تجمع مایع مغزینخاعی وجود دارد، اما فشار روی مغز بالا نمیرود.
- تومور کاذب مغزی (Pseudotumor cerebri) یا «تومور مغزی کاذب» که در آن فشاری بدون علت شناختهشده روی مغز وارد میشود. به این وضعیت «فشارخونِ داخلجمجمهایِ ایدیوپاتیک» (Idiopathic intracranial hypertension) هم گفته میشود.
References/منابع
American College of Radiology and the Radiological Society of North America. Lumbar Puncture. Accessed 3/22/2022.
Brain Foundation. Spinal Cerebrospinal Fluid (CSF) Leak. Accessed 3/22/2022.
Hydrocephalus Association. About Hydrocephalus. Accessed 3/22/2022.
MedlinePlus. Radionuclide cisternogram. Accessed 3/22/2022.
National Institute of Biomedical Imaging and Bioengineering. Nuclear Medicine. Accessed 3/22/2022.
MedlinePlus: Public health information platform provided by the National Library of Medicine (NLM) and is part of the National Institutes of Health (NIH).
این مطلب با سردبیری دکتر اکبر نیکپژوه, متخصص پزشکی پیشگیری و اجتماعی، استاد دانشگاه علوم پزشکی برای استفاده در وبسایت بیمارستان تهیه شده است.
لطفاً به یاد داشته باشید که پزشکی و سلامت همواره دانشی رو به کمال است. ضمن استفاده از مطالب علمی این بسته آموزشی، توصیههای سلامتی و درمانی ویژه خودتان را از پزشکان معالجتان دریافت کنید.
سلب مسئولیت: مطالب ارائهشده صرفاً جهت اطلاعرسانی و افزایش آگاهی عمومی تهیه شده و جایگزین توصیهها و دستورات پزشکی فردی نبوده و لازم است در هر مورد از دستورات پزشک معالج پیروی کرد و با پزشک معالج مشورت نمود.
تندرستی و سلامتی کامل شما آرزوی ماست.
