اختهسازیِ شیمیایی
اختهسازی شیمیایی درمانی پزشکی برای برخی سرطانهای پروستات و پستان است که از هورمونهای جنسی شما تغذیه میکنند. ممکن است داروهای اختهسازی شیمیایی را بهصورت آمپول، ایمپلنت یا قرص دریافت کنید. عوارض جانبی شامل کاهش میل جنسی، افسردگی، کاهش تراکم استخوان و گرگرفتگی است. عوارض معمولاً پس از توقف درمان از بین میروند.
اختهسازی شیمیایی چیست؟
اختهسازیِ شیمیایی استفاده از مواد شیمیایی یا داروها برای متوقفکردنِ تولید هورمونهای جنسی است. غدههای مختلفی در بدن شما هورمونها را وارد خونتان میکنند. هورمونها به اعضای بدن دستور میدهند، مانند اینکه چگونه انرژی، رشد و خلقوخو را مدیریت کنند. هورمونهای جنسی مشخصاً بلوغ را آغاز میکنند و به مدیریت سلامت باروری شما کمک میکنند.
اما گاهی انواع مختلفی از سرطان از هورمونهای جنسی شما «تغذیه» میکنند. اختهسازی شیمیایی با کاهش مقدار هورمونهای جنسی که بدن شما میسازد به درمان این سرطانها کمک میکند، که مانع میشود هورمونها رشد سرطان را تغذیه کنند.
نامهای دیگر اختهسازی شیمیایی شامل موارد زیر است:
- اختهسازی پزشکی
- درمان هورمونی
- درمان کاهندهٔ آندروژن
- درمان محرومسازی از آندروژن
- درمان سرکوب آندروژن
«کاهنده»، «محرومسازی» و «سرکوب» راههای متفاوتی برای گفتنِ این هستند که شما در بدن خود هورمونهای جنسی را کاهش میدهید یا قطع میکنید.
اختهسازی شیمیایی چه چیزهایی را درمان میکند؟
ارائهدهندگان خدمات سلامت از اختهسازی شیمیایی برای درمان تومورهایی استفاده میکنند که از هورمونهای جنسی تغذیه میکنند. ارائهدهندگان ممکن است از آن برای درمان سرطان پستان، سرطان پستانِ مردان و سرطان پروستات استفاده کنند.
نام دیگری برای برخی هورمونهای جنسی «آندروژنها (Androgens)» است. همهٔ افراد آندروژن میسازند، اما اگر مرد باشید مقدار بیشتری از آنها تولید میکنید. آندروژنها شامل «تستوسترون (Testosterone)» و «دیهیدروتستوسترون (Dihydrotestosterone؛ DHT)» هستند. یکی از کارهای آنها این است که باعث رشد و عملکرد غدهٔ پروستات شما شوند.
جزئیات فرایند
پیش از اختهسازی شیمیایی چه اتفاقی میافتد؟
پیش از آنکه ارائهدهندهٔ خدمات سلامت اختهسازی شیمیایی را پیشنهاد کند، باید بداند که آیا نوع سرطان شما ممکن است به اختهسازی شیمیایی پاسخ مناسبی بدهد یا نه. آنها آزمایشهایی را برای تعیین نوع سرطان و مرحلهٔ آن توصیه خواهند کرد. آزمایشها ممکن است شامل موارد زیر باشند:
- سیتیاسکن (CT scan)
- پتاسکن (PET scan)
- آندوسکوپی (Endoscopy)
- بیوپسی (Biopsy)
- آزمایشهای خونی برای سرطان
اگر هدف، کاهش دائمیِ تستوسترون شما باشد، ارائهدهندگان ممکن است با شما دربارهٔ «ارکیکتومی (Orchiectomy)» صحبت کنند. ارکیکتومی روشی است که یک یا هر دو بیضهٔ شما را برمیدارد تا سطح تستوسترونتان بهصورت دائمی کاهش یابد. آنها همچنین ممکن است «ارکیکتومی زیرکپسولی (Subcapsular orchiectomy)» را پیشنهاد کنند. ارکیکتومی زیرکپسولی فقط بافتِ بیضهایِ تولیدکنندهٔ تستوسترون را برمیدارد.
هنگامِ اختهسازی شیمیایی چه اتفاقی میافتد؟
اختهسازی شیمیایی درمانی مداوم است. ارائهدهندهٔ خدمات سلامت معمولاً داروها را بهصورت تزریقها یا ایمپلنتهایی زیر پوست شما تجویز میکند. اما ممکن است برخی داروها را بهصورت قرص مصرف کنید. بسته به داروی خاص و مقدار دوز، ممکن است به درمانهای تکراری از ماهانه تا فقط یکبار در سال نیاز داشته باشید.
اختهسازی شیمیایی برای درمان سرطان پروستات میتواند از یکی از راههای زیر عمل کند:
- کاهش تولید آندروژنها در بیضههای شما
- جلوگیری از اینکه آندروژنها بتوانند در بدن شما عمل کنند
- متوقفکردن تولید آندروژنها در سایر بخشهای بدن شما
چه داروهایی در اختهسازی شیمیاییِ سرطان پروستات استفاده میشوند؟
دستههای داروییِ اختهسازی شیمیایی که ارائهدهندگان خدمات سلامت برای درمان سرطان پروستات بهکار میبرند شامل موارد زیر است:
- «آگونیستها یا آنالوگهای هورمون آزادکنندهٔ گنادوتروپین (GnRH agonists or GnRH analogs)»
- «آنتاگونیستهای GnRH (GnRH antagonists)»
- «درمانهای ضدآندروژن (Antiandrogen treatments)»
- «مهارکنندههای سنتز آندروژن (Androgen synthesis inhibitors)»
آگونیستها یا آنالوگهای GnRH
این داروها غدهٔ هیپوفیز شما را از ترشح «هورمون لوتئینهکننده (Luteinizing hormone)» بازمیدارند. هورمونِ لوتئینهکننده به بیضههای شما میگوید تستوسترون بسازند.
در ابتدا، آگونیستها یا آنالوگهای GnRH باعث سطح بالایی از هورمون میشوند که بدنِ شما در نهایت آن را نادیده میگیرد. در آن مقطع، سطح تستوسترون شما ممکن است افزایش یابد («شرارهٔ تستوسترون (Testosterone flare)»). ممکن است همزمان به «درمان ضدآندروژن (Antiandrogen therapy)» نیاز داشته باشید تا به عوارض جانبی کمک کند.
در ایالات متحده، داروهای این دسته شامل موارد زیر است:
- گوزرلین
- هیسترلین
- لوپرولید
- تریپتورلین
نام دیگر آگونیستها و آنالوگهای GnRH «آگونیستها و آنالوگهای هورمون آزادکنندهٔ هورمونِ لوتئینهکننده (LHRH)» است.
آنتاگونیستهای GnRH
این داروها بدون ایجادِ شرارهٔ تستوسترون، از تولید تستوسترون جلوگیری میکنند. در ایالات متحده، داروهای این دسته شامل موارد زیر است:
- دگارلیکس
- رلوگولیکس
درمانهای ضدآندروژن
این داروها مانع میشوند بدن شما از آندروژنها استفاده کند. ارائهدهندگان خدمات سلامت معمولاً زمانی از درمانهای ضدآندروژن استفاده میکنند که اختهسازی شیمیایی دیگر بهخوبی کار نمیکند. ممکن است این درمان را در ترکیب با اختهسازی شیمیایی بهکار ببرند. در ایالات متحده، داروهای ضدآندروژن ممکن است شامل موارد زیر باشند:
- فلوتامید
- بیکالوتامید
- آپالوتامید
- نیلوتامید
- انزالوتامید
- دارولوتامید
نام دیگرِ این درمان «انسداد کامل آندروژن (Complete androgen blockage)» است.
مهارکنندههای سنتز آندروژن
مهارکنندههای سنتز آندروژن از تولید آندروژنها در هر جای بدن شما جلوگیری میکنند. آنها تولیدِ آنزیم «سیوایپی۱۷ (CYP17)» را متوقف میکنند. سیوایپی۱۷ برای آنکه هر بافتی ــ از جمله بافتِ سرطانِ پروستات ــ بتواند تستوسترون بسازد لازم است.
در ایالات متحده، داروهای مهارکنندهٔ سنتز آندروژن ممکن است شامل موارد زیر باشند:
- آمینوگلوتتیماید
- کتوکونازول
- ابیراترون
آیا استروژن میتواند سرطان پروستات را درمان کند؟
زمانی ارائهدهندگان خدمات سلامت از هورمون جنسی «استروژن (Estrogen)» برای درمان سرطان پروستات استفاده میکردند. اما بهدلیل عوارض جانبی، ارائهدهندگان معمولاً دیگر آن را توصیه نمیکنند.
هنگامِ اختهسازی شیمیایی برای درمانِ سرطان پستان چه اتفاقی میافتد؟
ارائهدهندگان خدمات سلامت ممکن است اختهسازی شیمیایی را برای درمانِ سرطان پستان در زنان پیشنهاد کنند. مسدودکردن هورمونها میتواند به درمان تومورهای سرطان پستان که از «استروژن (Estrogen)» و/یا «پروژسترون (Progesterone)» تغذیه میکنند کمک کند. اما اختهسازی شیمیایی درمانی دائمی برای تومورهای سرطان پستان نیست. ارائهدهندگان ممکن است برداشتنِ تخمدانهای شما («اووفورکتومی (Oophorectomy)») را توصیه کنند. تخمدانهای شما به ساختِ استروژن و پروژسترون کمک میکنند، که میتوانند برخی انواع سرطان پستان را تغذیه کنند.
نامهای دیگر اختهسازی شیمیایی برای درمانِ سرطان پستان شامل موارد زیر است:
- درمان هورمونی برای سرطان پستان
- درمان غدد درونریز (Endocrine therapy)
چه درمانهایی بر تولید یا استفاده از استروژن اثر میگذارند؟
داروهایی که بر تولید یا استفاده از استروژن اثر میگذارند شامل موارد زیرند:
- «مدولاتورهای انتخابی گیرندهٔ استروژن (Selective estrogen receptor modulators)» مانند «تاموکسیفن (Tamoxifen)» و «تورمیفِن (Toremifene)» بهصورت قرص
- «تخریبگرهای انتخابی گیرندهٔ استروژن (Selective estrogen receptor degraders)» مانند «فولوسترانت (Fulvestrant)» بهصورت تزریق
- «مهارکنندههای آروماتاز (Aromatase inhibitors)» مانند «آناستروزول (Anastrozole)»، «اگزمستان (Exemestane)» و «لتروزول (Letrozole)» بهصورت قرص
چه درمانهایی تخمدانها را سرکوب میکنند؟
درمانهایی که تخمدانهای شما را سرکوب میکنند شامل موارد زیرند:
- «آنالوگهای LHRH (LHRH analogs)» از جمله گوزرلین و لوپرولید، که یائسگیِ موقتی ایجاد میکنند
- «شیمیدرمانی (Chemotherapy)» که ممکن است بهطور دائمی به تخمدانهای شما آسیب برساند
پس از اختهسازی شیمیایی چه انتظاری باید داشته باشم؟
داروهای اختهسازی شیمیایی بلافاصله پس از شروع درمان اثر میکنند. تا زمانیکه آنها را مصرف میکنید به اثر خود ادامه میدهند. اما با گذشت زمان، سرطانهای پروستات ممکن است حتی وقتی سطح آندروژن شما بسیار پایین است نیز به رشد ادامه دهند («تومورهای مقاوم به اختهسازی (Castration-resistant tumors)»). اگر توموری مقاوم به اختهسازی داشته باشید، ارائهدهندهٔ خدمات سلامت ممکن است درمانهای متفاوتی مانند برداشتنِ جراحیِ پروستات («پروستاتکتومی (Prostatectomy)») یا بیضهها را توصیه کند.
پس از اختهسازی شیمیایی، میل جنسی (لیبیدو) شما پایین خواهد بود و پاسخ شما به تحریکِ ذهنی یا جسمی کاهش مییابد. برای مثال، ممکن است از تماشای یا خواندنِ مطالبِ محرک یا لمسِ اندام تناسلی و دیگر بخشهای حساسِ بدنتان دچار نعوظ نشوید. همچنین ممکن است به اندازهٔ قبل به آمیزش جنسی فکر نکنید.
خطرات / فواید
فواید اختهسازی شیمیایی چیست؟
فایدهٔ اصلیِ اختهسازی شیمیایی این است که درمانی مؤثر برای برخی انواع سرطان است.
اختهسازی شیمیایی همچنین دائمی نیست. وقتی درمان را به پایان برسانید، بدن شما دوباره مانند قبل هورمونها را میسازد و میل جنسی شما به وضعیتِ پیش از درمان بازمیگردد.
آیا اختهسازی شیمیایی برگشتپذیر است؟
اختهسازی شیمیایی معمولاً برگشتپذیر است. اما ممکن است در موارد نادری دائمی باشد. ارائهدهندگان خدمات سلامت همهٔ خطرات یا عوارض احتمالی را با شما مرور خواهند کرد.
خطرات یا عوارضِ اختهسازی شیمیایی چیست؟
برای داروهای اختهسازی شیمیایی در درمانِ هر دو سرطان پروستات و پستان عوارض جانبی وجود دارد. هر دارو پروفایلِ عوارضِ خاص خود را دارد که ارائهدهندگان خدمات سلامت با شما مرور خواهند کرد. اما بهطور کلی، استفادهٔ طولانیمدت از داروهای اختهسازی شیمیایی ممکن است به نتایج زیر منجر شود:
- میل جنسیِ پایین
- استخوانهای ضعیف (پوکیِ استخوان)
- بیماری قلبی
- مشکلات در سوختوساز چربی و قند
- افسردگی
- گرگرفتگی
- کمخونی
- افکارِ خودکشی (ایدئیشن؛ Suicidal thoughts)
- کوچکتر شدنِ غدد پستانی
- بزرگتر شدنِ نوک پستان
- کاهش موی بدن
- کاهش تودهٔ عضلانی
آیا فرایند اختهسازی دردناک است؟
این موضوع بستگی دارد به اینکه ارائهدهندگان خدمات سلامت چگونه داروهای اختهسازی شیمیایی را به شما میدهند. اگر قرص مصرف کنید، نباید هیچ دردی احساس کنید. اما احساسِ مقداری ناراحتی یا درد در محل تزریق یا ایمپلنت شایع است. برخی افراد آن را بهصورت احساسی سوزشی توصیف میکنند. ناراحتی یا درد معمولاً مدت زیادی طول نمیکشد.
بهبود و چشمانداز
مدت زمانِ بهبود چقدر است؟
واقعاً پس از اختهسازی شیمیایی دورهٔ بهبودی وجود ندارد. باید بتوانید فوراً به مدرسه یا محل کار بازگردید. میتوانید هرچه میخواهید بخورید و بنوشید. اگر عوارضِ ناراحتکنندهای دارید، با ارائهدهندهٔ خدمات سلامت تماس بگیرید.
چه زمانی باید به پزشک مراجعه کنم؟
اگر هر نشانه یا علامتی دارید که شما را نگران میکند ــ از جمله علائم موجودی که بدتر میشوند یا علائمِ تازهای که ظاهر میشوند ــ با ارائهدهندهٔ خدمات سلامت تماس بگیرید. در اکثر موارد، ارائهدهنده موارد مشخصی را که باید مراقبشان باشید به شما خواهد گفت. اما همیشه ایدهٔ خوبی است که اگر هر پرسش یا مشکلی دارید، تماس بگیرید.
پرسشهای متداولِ دیگر
آیا اختهسازی شیمیایی در ایالات متحده قانونی است؟
بله، اختهسازی شیمیایی در ایالات متحده بهعنوان درمانی برای برخی اشکال سرطان قانونی است. برخی ایالتها و دیگر نقاط جهان از اختهسازی شیمیایی برای درمان یا بازدارندگیِ بزهکارانِ جنسی استفاده میکنند.
آیا پس از اختهسازی شیمیایی هنوز میتوان نعوظ داشت؟
بله، هنوز امکانِ ایجادِ نعوظ پس از اختهسازی شیمیایی وجود دارد. اما میل جنسی شما پایینتر خواهد بود و نعوظهای شما ممکن است:
- به آن سختیِ قبل نباشند
- به آن مدتِ قبل دوام نیاورند
- به آن فراوانیِ قبل رخ ندهند
اختهسازیِ جراحی چیست؟
اختهسازیِ جراحی زمانی است که جراح بیضهها یا تخمدانهای شما را برمیدارد تا تولید هورمونهای جنسی کاهش یابد یا متوقف شود.
آیا وازکتومی نوعی اختهسازی است؟
خیر، وازکتومی نوعی اختهسازی نیست. وازکتومی نوعی جلوگیریِ دائمی از بارداری است که از مخلوطشدنِ سلولهای اسپرم با مایع منی و خروج آن هنگامِ انزال جلوگیری میکند. این روش بر سطح هورمونهای شما، عملکرد جنسی یا میل جنسی اثری ندارد.
References/منابع
European Association of Urology. Chemical Castration. Last updated 11/2024. Accessed 3/10/2025.
National Cancer Institute (U.S.). Hormone Therapy for Prostate Cancer. Last reviewed 10/4/2024. Accessed 3/10/2025.
Prostate Cancer Foundation. Hormone Therapy Side Effects. Last reviewed 8/26/2021. Accessed 3/10/2025.
Shim M, Bang WJ, Oh CY, Lee YS, Cho JS. Effectiveness of Three Different Luteinizing Hormone-Releasing Hormone Agonists in the Chemical Castration of Patients With Prostate Cancer: Goserelin Versus Triptorelin Versus Leuprolide. Investig Clin Urol. 2019 Jul;60(4):244-250. Accessed 3/10/2025.
MedlinePlus: Public health information platform provided by the National Library of Medicine (NLM) and is part of the National Institutes of Health (NIH).
این مطلب با سردبیری دکتر اکبر نیکپژوه، متخصص پزشکی پیشگیری و اجتماعی، استاد دانشگاه علوم پزشکی برای استفاده در وبسایت بیمارستان تهیه شده است.
لطفاً به یاد داشته باشید که پزشکی و سلامت همواره دانشی رو به کمال است. ضمن استفاده از مطالب علمی این بسته آموزشی، توصیههای سلامتی و درمانی ویژه خودتان را از پزشکان معالجتان دریافت کنید.
سلب مسئولیت: مطالب ارائهشده صرفاً جهت اطلاعرسانی و افزایش آگاهی عمومی تهیه شده و جایگزین توصیهها و دستورات پزشکی فردی نبوده و لازم است در هر مورد از دستورات پزشک معالج پیروی کرد و با پزشک معالج مشورت نمود.
تندرستی و سلامتی کامل شما آرزوی ماست.
