آزمایش مایع مغزینخاعی
آزمایش مایع مغزینخاعی مجموعهای از آزمونهاست که به مایعِ اطرافِ مغز و نخاع شما نگاه میکند. این آزمایش میتواند به ارائهدهندهٔ خدمات سلامت شما کمک کند بیماریهایی را تشخیص دهد که بر دستگاه عصبی مرکزی شما اثر میگذارند. ارائهدهندهٔ شما بیشترینوقتها از روشی به نام پونکسیون کمری (Lumbar puncture؛ spinal tap) برای گرفتنِ نمونهای از مایعِ مغزینخاعی شما استفاده میکند.
آزمایش مایع مغزینخاعی چیست؟
آزمایش مایع مغزینخاعی گروهی از آزمونهاست که آنچه را در مایع مغزینخاعی (Cerebrospinal fluid؛ CSF) شماست بررسی میکند. مایع مغزینخاعی مایعی شفاف است که از مغز و نخاع شما محافظت و آنها را بالشتکسازی میکند.
مایع مغزینخاعی معمولاً شامل آب، مقدارهای اندکی پروتئین، مواد مغذی و ویتامینهاست. اگر دچار وضعیتی باشید که مغز یا نخاع شما را درگیر کند، مایع مغزینخاعی میتواند تغییر کند. ممکن است در این مایع سلولها، پروتئینها یا باکتریهای غیرطبیعی وجود داشته باشد. ارائهدهندگان میتوانند نمونه را آزمایش کنند تا این تغییرها را شناسایی کنند. نتایج غیرطبیعی میتواند به این معنا باشد که مشکلی در دستگاه عصبی مرکزی (مغز و نخاع) وجود دارد. آزمایش مایع مغزینخاعی به ارائهدهندهٔ شما کمک میکند بفهمد چه چیزی درست نیست.
پونکسیون کمری (Lumbar puncture؛ spinal tap) شایعترین روشی است که ارائهدهندگان خدمات سلامت با آن مایع مغزینخاعی را جمعآوری میکنند.
ارائهدهندهٔ شما ممکن است اگر موارد زیر را داشته باشید این آزمایش را درخواست کند:
• علائمی که به عفونتِ مغز یا نخاع اشاره میکنند. این علائم شامل چیزهایی مانند گیجی، سردردهای شدید و سفتی گردن است.
• علائمِ بیماریِ خودایمنی. این علائم میتواند شامل تغییرات بینایی، ازبینرفتن تعادل یا ضعف عضلانی باشد.
• آسیبِ مغز یا نخاع.
• تغییرات در وضعیتِ روانی، مانند نوسانهای خلق، تحریکپذیری و افسردگی.
• در زمانهای دیگر، ارائهدهندگان این آزمایش را درخواست میکنند تا ببینند آیا سرطان به دستگاه عصبی مرکزی شما گسترش یافته است یا نه.
جزئیات آزمون
آزمایش مایع مغزینخاعی چه چیزهایی را میسنجد؟
آزمایش مایع مغزینخاعی به ارائهدهندگان کمک میکند مشکلاتی را تشخیص دهند که مغز و نخاع شما را درگیر میکند. این مشکلات شامل موارد زیر است:
• عفونتها، مانند مننژیت (Meningitis)، آنسفالیت (Encephalitis) و سل (Tuberculosis)
• تورم یا سایر انواع التهاب
• بیماریهای خودایمنی، مانند اماس (Multiple sclerosis؛ MS) یا سندرم گیلنباره (Guillain-Barré syndrome)
• خونریزیهای مغزی
• سرطان یا تومورهای مغزی
• سایر بیماریهای عصبی، مانند بیماری آلزایمر (Alzheimer’s disease)
ارائهدهندهٔ شما به این ویژگیها و مواد در نمونهٔ مایع مغزینخاعی نگاه میکند:
• رنگ، شفافیت و فشاری که مایع در زمان جمعآوری دارد
• گلوکز
• پروتئین
• شمارش سلولهای سفید و قرمز خون
• باکتریها، قارچها، ویروسها
• پادتنها
برخی از آزمونهای پیشرفتهتر مایع مغزینخاعی ممکن است به چیزهایی مانند گلوتامین، باندهای الیگوکلونال و سایر پروتئینها و آنزیمهای اختصاصی نگاه کنند.
در طول انجام آزمایش مایع مغزینخاعی چه انتظاری میتوانم داشته باشم؟
جمعآوری مایع مغزینخاعی تقریباً همیشه با پونکسیون کمری انجام میشود. راههای دیگری هم برای بهدستآوردن مایع مغزینخاعی وجود دارد، اما این روش، روشِ اصلی است. اگر به هر دلیل نتوانید پونکسیون کمری انجام دهید، راههای دیگری هم هست که ارائهدهندهتان با آنها نمونهٔ مایع مغزینخاعی را بهدست بیاورد.
در اینجا آنچه را میتوانید انتظار داشته باشید میبینید:
• ارائهدهندهٔ شما ناحیهای را در کمرِ پایینتان تمیز میکند. او داروهایی برای بیحسکردنِ محل میزند تا درد کمتری احساس کنید. ممکن است همچنان احساس ناراحتی و فشار داشته باشید.
• او یک سوزنِ توخالیِ باریک را بین دو مهرهٔ ستون فقراتِ کمری شما وارد میکند. مقدارِ اندکی مایع مغزینخاعی برمیدارد تا آن را آزمایش کند.
• در حین جمعآوری باید کاملاً بیحرکت بمانید. پس از اینکه مایع را جمعآوری کردند، ممکن است ارائهدهنده از شما بخواهد مدتی دراز بکشید.
معمولاً لازم نیست برای آزمایش مایع مغزینخاعی کارِ خاصی انجام دهید. فقط حتماً پیش از پونکسیون کمری، به ارائهدهندهٔ خدمات سلامت خود بگویید چه داروهایی مصرف میکنید یا چه حساسیتهایی دارید.
از ارائهدهندهٔ خود بپرسید پس از آزمایش چه احتیاطهای ویژهای لازم است. برای نمونه، ممکن است لازم باشد تا ۲۴ ساعت از ورزش یا بلندکردن اجسام سنگین خودداری کنید.
این کار چقدر طول میکشد؟
جمعآوری مایع مغزینخاعی باید کمتر از ۳۰ دقیقه طول بکشد. ممکن است لازم باشد ۳۰ تا ۶۰ دقیقه بعد از آن دراز بکشید. این کار میتواند از ایجاد سردرد جلوگیری کند.
خطرها و عوارض جانبی چیست؟
پس از پونکسیون کمری میتواند عوارضِ خفیفی وجود داشته باشد. شایعترین آنها سردرد، کمردرد و کبودی است. عوارض نادر میتواند شامل خونریزی، عفونت یا مورمورشدنِ پاها باشد.
اگر پس از آزمون دچار سردردهای شدید، تب یا بیحسی شدید، به ارائهدهندهٔ خود اطلاع بدهید. این موضوع میتواند به این معنا باشد که عارضهای رخ داده است.
نتایج و پیگیری
پس از آزمون چه انتظاری میتوان داشت؟
پس از آزمایش مایع مغزینخاعی باید بتوانید به فعالیتهای عادی خود برگردید. ممکن است ارائهدهنده از شما بخواهد بقیهٔ روز را آرامتر بگذرانید. دستکم تا ۲۴ ساعت از بلندکردن اجسام سنگین یا ورزش خودداری کنید. باید آب کافی هم بنوشید و بدنتان را هیدراته نگه دارید.
نتایج آزمون شما باید ظرف حدود یک هفته آماده شود. این موضوع به این بستگی دارد که ارائهدهندهٔ شما بهدنبال چه چیزی است. بعضی از نتایجِ آزمونها ممکن است دیرتر آماده شوند.
چه نوع نتایجی میگیرید و این نتایج چه معنایی دارند؟
برای همهٔ موادِ اندازهگیریشده در مایع مغزینخاعی، دامنهها یا مقادیرِ طبیعی وجود دارد.
برای هر مادهای که در آزمایش مایع مغزینخاعی سنجیده شده است یک عدد کنار آن خواهید دید. کنار آن ممکن است دامنهٔ معمول و اینکه نتیجهٔ شما بالاتر یا پایینتر بوده نیز نوشته شده باشد. دامنهها میتوانند بین آزمایشگاهها متفاوت باشند.
در اینجا تقسیمبندیِ کلی از اینکه نتایج غیرطبیعیِ آزمایش مایع مغزینخاعی چه معنایی میتواند داشته باشد آمده است:
• رنگ و فشارِ آغازین: مایع مغزینخاعی باید شفاف باشد. فشارِ آغازین نشان میدهد مایع مغزینخاعی شما زیر چهقدر فشار است. فشارِ بالا یا پایین میتواند به برخی وضعیتها اشاره کند.
• گلوکز: سطح پایینِ گلوکز میتواند نشاندهندهٔ عفونت باشد.
• پروتئین: سطوحِ بالای پروتئین میتواند به التهاب یا عفونت اشاره کند.
• شمارش سلولها: بالا بودنِ سلولهای سفید میتواند به عفونت یا التهاب اشاره کند. بالا بودنِ سلولهای قرمز میتواند به این معنا باشد که جایی خونریزی وجود دارد.
• پادتنها: مایع مغزینخاعی نباید پادتن داشته باشد. اگر آزمایش پادتنها را شناسایی کند، میتواند به این معنا باشد که عفونت یا بیماریِ خودایمنی دارید.
اگر در مایع مغزینخاعی باکتری، ویروس یا قارچ وجود داشته باشد، نتیجهٔ کشت شما مثبت میشود. اگر این مواد در مایعتان نباشد، نتیجهٔ شما منفی خواهد بود.
بهیاد داشته باشید فقط ارائهدهندهٔ خدمات سلامت شما میتواند بگوید نتایج آزمایشتان چه معنایی دارند و گامِ بعدی چیست.
اگر نتایج غیرطبیعی باشد، گامهای بعدی چیست؟
ارائهدهندهٔ خدمات سلامت شما از نتایجِ غیرطبیعی برای گذاشتنِ تشخیص و تصمیمگرفتن دربارهٔ بهترین شیوهٔ درمان استفاده میکند. ممکن است ارائهدهندهٔ شما پس از آزمایش مایع مغزینخاعی، آزمونهای دیگری هم درخواست کند. این آزمونها میتوانند شامل آزمونهای تصویربرداری، مانند سیتیاسکن (CT scan) یا امآرآی (MRI) باشند.
آزمایش مایع مغزینخاعی فقط بر پایهٔ یک عدد نیست. ارائهدهندهٔ شما به ترکیبِ همهٔ نتایج و علائم شما نگاه میکند تا تصویرِ کلی را ببیند. برای نمونه، مایع مغزینخاعی با شمارشِ سلولهای سفیدِ بالا و پروتئینِ بالا همراه با سردردهای شدید، به مننژیتِ باکتریایی اشاره میکند. اما پروتئینِ بالا و سردرد میتواند به خونریزی در اطرافِ مغز اشاره کند.
اگر دربارهٔ نتایجِ آزمایشتان پرسشی دارید، با ارائهدهندهٔ خدمات سلامت خود تماس بگیرید. او میتواند توضیح بدهد نتایجتان چه معنایی دارند و گامِ بعدی چیست.
References/منابع
Kelbich P, Hrach K, Spicka J, et al. Basic Analysis of the Cerebrospinal Fluid: An Important Framework for Laboratory Diagnostics of the Impairment of the Central Nervous System. Curr Issues Mol Biol. 2022 Aug;44(8):3666-3680. Accessed 10/8/2025.
Margetis K, Baker S. Physiology, Cerebral Spinal Fluid. 2025 Aug 9. In: StatPearls [Internet]. Treasure Island (FL): StatPearls Publishing; 2025 Jan-. Accessed 10/8/2025.
Shahan B, Choi EY, Nieves G. Cerebrospinal Fluid Analysis. Am Fam Physician. 2021 Apr;103(7):422-428. Accessed 10/8/2025.
Tumani H, Petereit HF, Gerritzen A, et al. S1 guidelines “lumbar puncture and cerebrospinal fluid analysis” (abridged and translated version). Neurol Res Pract. 2020 Mar;2:8. Accessed 10/8/2025.
MedlinePlus: Public health information platform provided by the National Library of Medicine (NLM) and is part of the National Institutes of Health (NIH).
این مطلب با سردبیری دکتر اکبر نیکپژوه, متخصص پزشکی پیشگیری و اجتماعی, استاد دانشگاه علوم پزشکی برای استفاده در وبسایت بیمارستان تهیه شده است.
لطفاً به یاد داشته باشید که پزشکی و سلامت همواره دانشی رو به کمال است. ضمن استفاده از مطالب علمی این بسته آموزشی، توصیههای سلامتی و درمانی ویژه خودتان را از پزشکان معالجتان دریافت کنید.
سلب مسئولیت: مطالب ارائهشده صرفاً جهت اطلاعرسانی و افزایش آگاهی عمومی تهیه شده و جایگزین توصیهها و دستورات پزشکی فردی نبوده و لازم است در هر مورد از دستورات پزشک معالج پیروی کرد و با پزشک معالج مشورت نمود.
تندرستی و سلامتی کامل شما آرزوی ماست.
