پادکست آموزش همگانی
فیلم آموزش همگانی
خلاصه
آزمایشهای خون برای تشخیص سرطان
این مقاله به بررسی جامع آزمایشهای خون سرطان میپردازد که ابزاری حیاتی برای تشخیص، مرحلهبندی و مدیریت بدخیمیها هستند. در این متن توضیح داده شده است که اگرچه آزمایشهای خون به تنهایی برای تشخیص قطعی بیشتر سرطانها کافی نیستند و معمولاً نیاز به آزمایشهای تکمیلی مانند بیوپسی یا تصویربرداری وجود دارد، اما میتوانند اطلاعات مهمی درباره سلامت کلی و عملکرد اندامها ارائه دهند. این مقاله چهار نوع اصلی از این آزمایشها را شرح میدهد، شامل شمارش کامل سلولهای خونی (CBC)، آزمایشهای نشانگر توموری، آزمایشهای پروتئین خون و آزمایشهای سلول توموری در گردش (CTC)، که هر کدام اهداف تشخیصی متفاوتی دارند. همچنین، متن به معرفی پیشرفتهای جدید در آزمایشهای زودهنگام سرطان مانند آزمونهای گَلِری و مبتنی بر پروتئومیکس میپردازد و اطلاعاتی درباره نحوه آمادهسازی، انجام آزمایش و تفسیر نتایج غیرطبیعی ارائه میدهد.
آزمایشهای خون برای سرطان
آزمایشهای خونِ سرطان (Cancer blood tests) یکی از ابزارهای فراوانی هستند که ارائهدهندگانِ خدماتِ سلامت برای تشخیص و مرحلهبندیِ بدخیمیها (Malignancies؛ رشدهای سرطانی) از آنها استفاده میکنند. این آزمایشها میتوانند اطلاعاتِ ارزشمندی دربارهٔ سلامتِ کلیِ شما، کارکردِ اندامها و بیماریِ بالقوه ارائه دهند. بااینحال، برای درکِ کاملِ تشخیص به آزمایشهای بیشتری نیاز خواهید داشت.
آیا سرطان در آزمایش خون مشخص میشود؟
آزمایشهای خون یکی از راههای متعدد برای تشخیص، مرحلهبندی و مدیریتِ سرطان هستند. اما در بیشترِ موارد، برای تشخیصِ رسمی به چیزی بیش از آزمایشهای خون نیاز دارید.
تنها با آزمایش خون نمیتوان بیشترِ انواعِ سرطان را شناسایی کرد. بااینحال، این آزمایشها میتوانند برخی سرطانهای خونی مانند موارد زیر را کمک به شناسایی کنند:
- لنفومِ هاجکین (Hodgkin lymphoma).
- لنفومِ غیرهاجکین (Non-Hodgkin lymphoma).
- لوسمی (Leukemia).
- مولتیپل میلوما (Multiple myeloma).
انواعِ آزمایشهای خون برای سرطان
ارائهدهندگانِ خدماتِ سلامت، آزمایشهای خونِ مربوط به سرطان را در چهار گروهِ اصلی دستهبندی میکنند:
- شمارشِ کاملِ سلولهای خونی (Complete blood count؛ CBC). CBC میتواند برخی سرطانهای خون یا دستگاهِ ایمنی مانند لوسمی و لنفوم را شناسایی کند. اما قادر به شناساییِ سرطانهای اندامهای جامد مانند سرطانهای ریه، پستان یا کولون نیست. همچنین میتواند به ارائهدهندهٔ شما نشان دهد بدنتان چگونه به درمان پاسخ میدهد و آیا سرطان به مغزِ استخوان گسترش یافته است یا نه.
- آزمایشهای خونیِ نشانگرِ توموری (Tumor marker blood tests). این آزمایشها برخی موادِ شیمیایی را که هر روز به جریانِ خون آزاد میشوند شناسایی میکنند. سطوحِ بالای این مواد در خون میتواند نشانهٔ سرطان باشد. آزمایشِ CA-125 یکی از نشانگرهای توموریِ رایج است که برای برنامهریزیِ درمان و بررسیِ عود (Recurrence) برخی سرطانها (مانند تخمدان و پانکراس) بهکار میرود. آزمایشِ «آنتیژنِ اختصاصیِ پروستات (Prostate-specific antigen؛ PSA)» نشانگرِ توموریای است که سطحِ بالای PSA را در خون میسنجد. PSA پروتئینی است که پروستاتِ شما میسازد. بالا بودنِ سطحِ آن ممکن است نشاندهندهٔ سرطانِ پروستات باشد.
- آزمایشهای پروتئینِ خون (Blood protein tests). این آزمایشها بهدنبالِ سطوحِ غیرطبیعیِ پروتئینها در خون هستند. سطوحِ بالای پروتئین میتواند به برخی انواعِ سرطانها (عمدتاً سرطانهای خون مانند لوسمی، لنفوم و مولتیپل میلوما) اشاره کند. بعضی آزمایشها ــ مانند «پنلِ متابولیکِ جامع (Comprehensive metabolic panel؛ CMP)» ــ بهصورتِ پیشفرض شاملِ «آزمونِ پروتئینِ تام (Total protein test)» هستند که میتواند این اطلاعات را نیز فراهم کند.
- آزمایشهای سلولِ توموریِ درگردش (Circulating tumor cell؛ CTC). این نوعی «بیوپسیِ مایع (Liquid biopsy)» است که خونِ شما را برای سرطان بررسی میکند. این روش بخشهای بسیار کوچکِ تومورها را که جدا شده و در جریانِ خون میچرخند، شناسایی میکند. ارائهدهندگان از این آزمایشِ خونِ سرطان برای پیشبینیِ پیامدها در افرادِ مبتلا به سرطانهای متاستاتیک (Metastatic) پستان، پروستات یا کولون استفاده میکنند. سطحِ پایین یا غیرقابلِتشخیصِ CTCها در خون، پیامدِ مطلوب را نشان میدهد. تعدادِ زیادِ CTCها در خون نشانهٔ پیامدِ نامطلوب است یا ممکن است نشاندهندهٔ نیاز به درمانِ اضافی باشد.
برای رسیدن به تشخیص، به چه آزمایشهای دیگری نیاز دارم؟
معمولاً آزمایشهای خون برای تشخیصِ سرطان کافی نیستند. تقریباً قطعاً به آزمایشهای بیشتری نیاز خواهید داشت، ازجمله:
- بیوپسی (Biopsy). در این روش، نمونهٔ کوچکی از بافت (از یک اندام یا مغزِ استخوان) برداشته و برای تحلیل به آزمایشگاه ارسال میشود.
- آزمایشهای تصویربرداری. اینها میتوانند شامل «پرتو ایکس (X-ray)»، «سیتیاسکن (Computed tomography؛ CT)»، «امآرآی (Magnetic resonance imaging؛ MRI)» یا «PET (Positron emission tomography)» باشند. این روشها به ارائهدهندهٔ شما کمک میکنند هر توموری را مکانیابی و مرحلهبندی کند.
- آزمایشهای تخصصی. گاهی به آزمایشهای تخصصیِ دیگر نیاز است. برای مثال، برای کمک به تشخیصِ سرطانِ پستان به «ماموگرافی (Mammogram)» و برای تشخیصِ سرطانِ دهانهٔ رحم به «پاپاسمیر (Pap smear)» نیاز دارید.
آیا سرطانِ زودهنگام در آزمایشِ خون مشخص میشود؟
بیشترِ سرطانها در آزمایشهای خونِ روتین دیده نمیشوند. بااینحال، آزمایشهای خونیِ تخصصیای وجود دارند که میتوانند برخی سرطانهای مرحلهٔ اولیه را در بعضی افراد شناسایی کنند:
- آزمونِ گَلِری (Galleri test): این نوعِ خاص از آزمایشِ خون میتواند بیش از ۵۰ نوعِ سرطان را شناسایی کند. این آزمایش از «توالییابیِ دیاِناِی (DNA sequencing)» برای یافتنِ الگوهای منحصربهفرد استفاده میکند که ممکن است به ارائهدهندهٔ شما بگوید آیا سرطان دارید و منشأ آن کجاست.
- آزمونِ مبتنیبر پروتئومیکسِ پلاسما (Proteomics-based plasma test): یک مطالعهٔ پژوهشی در سالِ ۲۰۲۴ نشان داد که یک آزمایشِ خونیِ جدید ممکن است برای شناساییِ زودهنگامِ ۱۸ نوعِ مختلفِ سرطان امیدبخش باشد. (پروتئومیکس، مطالعهٔ پروتئینهای سلولی و کارکردِ آنهاست.) در این مطالعه با ۴۴۰ نفر، این آزمایش ۹۳٪ از سرطانهای مرحلهٔ I (Stage I) در مردان و ۸۴٪ از سرطانهای مرحلهٔ I در زنان را شناسایی کرد. پژوهشهای بیشتری لازم است، اما این آزمایشِ خون میتواند به معیارِ استانداردِ تشخیصِ سرطان تبدیل شود.
نتایجِ این آزمایشها باید با احتیاط تفسیر شوند و پیامدهای آنها برای انجامِ آزمایشهای بیشتر و درمان باید با یک ارائهدهندهٔ خدماتِ سلامتِ واجدِ صلاحیت موردِ بحث قرار گیرد.
بسیاری از سرطانهای مرحلهٔ اولیه بدنام هستند که تشخیصشان دشوار است. اما غربالگریهای روتینِ سرطان میتوانند به شناساییِ برخی انواعِ سرطان پیش از بروزِ علائم کمک کنند. دربارهٔ غربالگریهای متناسب با سن از ارائهدهندهٔ خدماتِ سلامت خود بپرسید تا سلامتِ خود را در مسیرِ درست نگه دارید.
جزئیاتِ آزمون
آزمایشهای خونِ سرطان چگونه کار میکنند؟
در کنارِ سایرِ آزمایشها، آزمایشهای خون میتوانند اطلاعاتِ مهمی در اختیارِ ارائهدهندهٔ شما بگذارند دربارهٔ:
- موادِ شیمیایی و پروتئینهای خون که ممکن است نشاندهندهٔ سرطان باشند.
- سطوحِ سلولهای خونی که خیلی بالا یا خیلی پایین هستند، شاید بهعلتِ سرطان.
- مرحلهٔ سرطان.
- اثربخشیِ درمانها.
- اینکه آیا سرطان بازگشته است یا نه (عود).
چگونه برای آزمایشِ خونِ سرطان آماده شوم؟
ارائهدهندهٔ خدماتِ سلامت دستورالعملهای مشخصی دربارهٔ آمادگیِ پیش از آزمایشِ خون به شما میدهد. این دستورالعملها بسته به نوعِ آزمایش میتواند متفاوت باشد.
در برخی موارد، ممکن است لازم باشد بهمدتِ ۸ تا ۱۲ ساعت ناشتا باشید؛ یعنی جز آب چیزی نخورید و ننوشید. همچنین ممکن است لازم باشد از مصرفِ برخی داروها پیش از آزمایش خودداری کنید.
در جریانِ گرفتنِ آزمایشِ خونِ سرطان چه انتظاری داشته باشم؟
گرفتنِ نمونهٔ خون تنها چند دقیقه طول میکشد. ارائهدهندهٔ خدماتِ سلامت شما:
- یک نوارِ محکم (تورنیکه) را دورِ بخشِ بالاییِ بازوی شما میبندد.
- ناحیهای از پوست شما ــ معمولاً بخشِ داخلیِ آرنج یا روی دست ــ را تمیز میکند.
- سوزنی را در آن ناحیه وارد میکند که ممکن است احساسِ سوزش یا نیشگون ایجاد کند.
- تورنیکه را باز میکند.
- یک لوله را به سوزن وصل میکند و لوله را با خون پُر میکند.
- نوار و سوزن را برمیدارد.
- برای کمک به توقفِ خونریزی، روی جایِ ورودِ سوزن فشار میدهد.
- روی پوستِ شما چسب میزند.
پس از انجامِ آزمایشِ خون چه انتظاری داشته باشم؟
پس از آزمایشِ خونِ سرطان، باید چند ساعت چسب را نگه دارید. همچنین ممکن است ــ اگر ارائهدهندهٔ شما توصیه کرد ــ لازم باشد تا چند ساعت از ورزش پرهیز کنید. (بالارفتنِ ضربانِ قلب میتواند باعثِ افزایشِ خونریزی شود.)
خطرات یا عوارضِ جانبیِ آزمایشِ خون برای سرطان چیست؟
آزمایشهای خون ایمناند و تنها خطرِ بسیار اندکی دارند. ممکن است در محلِ ورودِ سوزن کبودیِ کوچکی ایجاد شود. بهندرت، سیاهرگ ممکن است متورم شود. در این موارد، گذاشتنِ کمپرسِ گرم (مثلاً یک دستمالِ گرم یا پدِ گرمکننده) میتواند کمککننده باشد.
نتایج و پیگیری
نتایجِ آزمایش چه زمانی آماده میشود؟
احتمالاً نتایجِ شما ظرفِ یک یا دو روز آماده خواهد شد. اما بسته به نوعِ آزمایش، ممکن است چند روز طول بکشد.
ارائهدهندهٔ خدماتِ سلامت به شما خواهد گفت چه زمانی نتایج را انتظار داشته باشید و آنها را در یک ویزیت با شما مرور خواهد کرد.
اگر نتایجِ من غیرطبیعی بود، گامهای بعدی چیست؟
اگر آزمایشِ خون نشان دهد که ممکن است سرطان داشته باشید، ارائهدهندهٔ خدماتِ سلامت شما را به یک انکولوژیست (Oncologist؛ متخصصِ سرطان) ارجاع خواهد داد. انکولوژیست ممکن است برای تأییدِ تشخیص آزمایشهای بیشتری انجام دهد و یک برنامهٔ درمانیِ مناسب توصیه کند.
درمانِ سرطان تقریباً همیشه به یک تیمِ چندرشتهای (Multidisciplinary) از ارائهدهندگان نیاز دارد. انکولوژیست شما با چندین متخصصِ دیگر همکاری خواهد کرد تا درمانِ موردِ نیازتان را دریافت کنید.
پرسشهای رایجِ بیشتر
آیا «لیپید پنل» میتواند سرطان را شناسایی کند؟
خیر. ارائهدهندگانِ خدماتِ سلامت از لیپید پنل برای بررسیِ سرطان استفاده نمیکنند. لیپید پنل آزمایشی است که کلسترول (Cholesterol) و تریگلیسرید (Triglycerides) خونِ شما را میسنجد. این آزمایش به بررسیِ خطرِ بیماریهای قلبوعروق مانند سکتهٔ مغزی (Stroke) و حملهٔ قلبی (Heart attack) کمک میکند.
اگر آزمایشهای خونم طبیعی باشد، آیا ممکن است سرطان داشته باشم؟
بله. حتی با نتایجِ طبیعیِ آزمایشِ خون نیز ممکن است سرطان داشته باشید. علت این است که تنها با آزمایشِ خون نمیتوان بیشترِ انواعِ سرطان را شناسایی کرد. برخی سرطانهای خون ــ مانند لوسمی، لنفوم و مولتیپل میلوما ــ از این قاعده مستثنا هستند.
References/منابع
- American Society of Clinical Oncology. Understanding Your Complete Blood Count (CBC) Tests. Reviewed 9/2022. Accessed 5/6/2024.
- Budnik B, Amirkhani H, Forouzanfar MH, et al. Novel proteomics-based plasma test for early detection of multiple cancers in the general population. BMJ Oncology. 2024 Jan;3:e000073. Accessed 5/6/2024.
- Leukemia and Lymphoma Society. Blood Tests. Accessed 5/6/2024.
- Pyzocha NJ. Galleri Test for the Detection of Cancer. Am Fam Physician. 2022 Oct;106(4):459-460. Accessed 5/6/2024.
- U.S. National Library of Medicine. Tumor Marker Tests. Updated 9/28/2022. Accessed 5/6/2024.
- MedlinePlus: Public health information platform provided by the National Library of Medicine (NLM) and is part of the National Institutes of Health (NIH).
این مطلب با سردبیری دکتر اکبر نیکپژوه، متخصص پزشکی پیشگیری و اجتماعی، استاد دانشگاه علوم پزشکی برای استفاده در وبسایت بیمارستان تهیه شده است.
لطفاً به یاد داشته باشید که پزشکی و سلامت همواره دانشی رو به کمال است. ضمن استفاده از مطالب علمی این بسته آموزشی، توصیههای سلامتی و درمانی ویژه خودتان را از پزشکان معالجتان دریافت کنید.
سلب مسئولیت: مطالب ارائهشده صرفاً جهت اطلاعرسانی و افزایش آگاهی عمومی تهیه شده و جایگزین توصیهها و دستورات پزشکی فردی نبوده و لازم است در هر مورد از دستورات پزشک معالج پیروی کرد و با پزشک معالج مشورت نمود.
تندرستی و سلامتی کامل شما آرزوی ماست.
