برونشکتازی (Bronchiectasis)
برونشکتازی وضعیتی است که در آن، آسیب باعث میشود لولههای تنفسی در ریههای شما (مجاری هوایی) گشاد شده یا کیسههایی ایجاد کنند. این وضعیت باعث میشود بیرون راندن ترشحات مخاطی از ریهها دشوار شود و میتواند منجر به عفونتهای مکرر گردد. سرفهٔ زیاد همراه با ترشحات چرکی و مخاطی، علامت اصلی برونشکتازی است. اگرچه برونشکتازی درمان قطعی ندارد، اما با درمان مناسب قابل کنترل است.
برونشکتازی چیست؟
برونشکتازی (Bronchiectasis) یک بیماری ریوی است که در آن مجاری هوایی شما (لولههایی که به درون ریهها میروند) آسیب دیده و گشاد میشوند. مجاری هوایی آسیبدیده نمیتوانند مانند حالت طبیعی، مخاط را پاکسازی کنند. در نتیجه، باکتریها در مخاط رشد میکنند و باعث التهاب و آسیب بیشتر ریهها میشوند. این وضعیت باعث میشود بدن شما با سرفههای زیاد تلاش کند مخاط آلوده را خارج کند.
تفاوت بین برونشکتازی و برونشیت چیست؟
برونشکتازی و برونشیت علائم مشابهی دارند، از جمله وجود مخاط در ریهها و سرفه. اما برونشکتازی باعث گشادشدگی دائمی مجاری هوایی میشود، در حالیکه برونشیت یک عفونت موقت است که آسیب پایدار ایجاد نمیکند.
انواع برونشکتازی
ارائهدهندگان خدمات سلامت برونشکتازی را بر اساس ظاهر آسیب مجاری هوایی به سه نوع تقسیم میکنند: **استوانهای (Cylindrical یا Tubular)**، **واریسی (Varicose)** و **کیستی (Cystic)**. نوع استوانهای شایعترین و خفیفترین نوع است و نوع کیستی شدیدترین نوع برونشکتازی بهشمار میرود.
برونشکتازی همچنین میتواند **کانونی (Focal)**، یعنی در یک ناحیهٔ خاص، یا **منتشر (Diffuse)**، یعنی در بخشهای مختلف ریه، باشد. **برونشکتازی کششی (Traction bronchiectasis)** زمانی رخ میدهد که اسکار (فیبروز) در ریهها باعث تغییر شکل مجاری هوایی شود.
چه کسانی به برونشکتازی مبتلا میشوند؟
اگر دچار بیماریهای زمینهای هستید که بر ریهها یا سیستم ایمنی شما اثر میگذارند، در معرض خطر بیشتری قرار دارید. در غیاب بیماریهای زمینهای، خطر ابتلا با افزایش سن بیشتر میشود.
میزان شیوع برونشکتازی
حدود ۳۵۰٬۰۰۰ تا ۵۰۰٬۰۰۰ نفر در ایالات متحده به برونشکتازی مبتلا هستند. این شامل یک نفر از هر ۱۵۰ نفر بالای ۷۵ سال میشود. ممکن است تعداد واقعی بیشتر باشد، زیرا برخی افراد بدون علائم مشخص، این بیماری را دارند.
برونشکتازی چگونه بر بدن اثر میگذارد؟
مجاری هوایی (برونشها) که به درون ریهها میروند، سیستمهای دفاعی برای محافظت در برابر بیماری دارند. یکی از این دفاعها، ترشحات مخاطی است. اگر این مخاط نتواند از طریق سرفه خارج شود، بهمرور به مجاری هوایی آسیب میزند.
نقش محافظتی مخاط
وقتی هوا را تنفس میکنید، ذرات مضر در مخاط مجاری هوایی گیر میافتند. سپس میلیونها مژک (Cilia) با حرکات هماهنگ، مخاط را مانند موجی که زباله را به ساحل میآورد، به بیرون حرکت میدهند. این فرآیند را تخلیهٔ موکوسیلیاری (Mucociliary clearance) مینامند. شما مخاط را یا سرفه میکنید یا میبلعید و ذرات در معده توسط اسید معده از بین میروند.
اگر هر بخشی از این سیستم کار نکند ــ مثلاً مژکها آسیب ببینند یا مجاری هوایی دچار کیسههای گیرانداز مخاط شوند ــ مخاط در ریهها جمع میشود. این مخاط حاوی باکتریهایی است که تکثیر شده و باعث عفونت میشوند. آسیب ناشی از این عفونتها به نوبهٔ خود، برونشکتازی را تشدید میکند.
آیا برونشکتازی بیماری ریوی شدیدی است؟
شدت برونشکتازی به میزان آسیب ریوی بستگی دارد. برخی افراد مبتلا حتی از وجود آن بیخبرند، در حالیکه برخی دیگر سالها با آن زندگی کرده و عفونتهای مکرر موجب آسیب شدید به ریههایشان شده است. بیشتر مبتلایان با راهنمایی و دارودرمانی میتوانند طول عمر طبیعی داشته باشند.
علائم و علل
علائم برونشکتازی
علائم شامل موارد زیر است:
- سرفه با مقدار زیاد مخاط و چرک
- سرماخوردگیهای مکرر
- بوی بد ترشحات مخاطی
- تنگینفس (دیسپنه)
- خسخس سینه
- خلط خونی (هموپتیزی)
- تورم نوک انگشتان با ناخنهای قوسدار (کلابینگ ناخن)
ممکن است دورههایی داشته باشید که علائم خفیفترند و سپس دورههای تشدید (Exacerbation) که علائم بدتر میشوند. علائم تشدید شامل:
- خستگی شدید
- تب و لرز
- افزایش تنگینفس
- تعریق شبانه
علل برونشکتازی
برونشکتازی از دو مرحله آسیب مجاری هوایی ناشی میشود. در مرحلهٔ نخست، آسیب اولیه بهدلیل عفونت، اختلال التهابی یا بیماری دیگر رخ میدهد. علت اولیه در حدود ۴۰٪ از بیماران ناشناخته است.
در مرحلهٔ دوم، التهاب و عفونتهای مکرر باعث ادامهٔ چرخهٔ آسیب ریوی میشوند؛ این را «چرخهٔ معیوب (Vicious cycle)» مینامند.
بیماریهایی که باعث برونشکتازی میشوند
- فیبروز کیستیک (Cystic fibrosis)
- عفونتهای مایکوباکتریایی مانند MAC یا سل (Tuberculosis)
- بیماریهای خودایمنی یا التهابی مانند آرتریت روماتوئید (RA)، بیماری التهابی روده (IBD)، لوپوس (SLE) و سندرم شوگرن
- اجسام خارجی، تومورها یا غدد لنفاوی که مجاری را مسدود میکنند
- شرایطی که ایمنی بدن را کاهش میدهند مانند HIV یا هیپوگاماگلوبولینمی
- دیسکینزی اولیهٔ مژکی (Primary ciliary dyskinesia)
- پیوند عضو (بهدلیل داروهای تضعیفکنندهٔ ایمنی)
- آلرژی برونکوپولمونری آسپرژیلوز (ABPA)؛ واکنش آلرژیک به قارچ
- فیبروز ناشی از پرتو درمانی
- کمبود آلفا-۱ آنتیتریپسین
آیا کووید-۱۹ باعث برونشکتازی میشود؟
پژوهشها نشان میدهند کووید-۱۹ بهندرت علت مستقیم برونشکتازی است. اما در صورت بروز سندرم دیسترس تنفسی حاد (ARDS) ناشی از کووید-۱۹، ممکن است برونشکتازی کاذب (Pseudobronchiectasis) ایجاد شود که بهمرور زمان برطرف میشود.
شایعترین علت
در کشورهای غربی، شایعترین علت برونشکتازی فیبروز کیستیک است، اما در سطح جهانی، سل (Tuberculosis) شایعترین علت محسوب میشود. در بسیاری از بیماران علت دقیق یافت نمیشود.
تشخیص و آزمایشها
چگونه برونشکتازی تشخیص داده میشود؟
پزشک با معاینه، گرفتن شرح حال، و بررسی عملکرد ریه، وجود برونشکتازی را ارزیابی میکند. در صورت شک به این بیماری، تصویربرداری برای مشاهدهٔ ساختار ریه انجام میشود.
آزمایشهای تشخیصی
- سیتیاسکن یا عکس قفسهٔ سینه: بررسی آسیب مجاری هوایی
- آزمایش خون و کشت خلط: شناسایی عفونتها
- تست عملکرد ریوی: اندازهگیری ظرفیت و عملکرد ریه
- تست ژنتیک: بررسی بیماریهای زمینهای
- تست کلرید عرق: در صورت شک به فیبروز کیستیک
- برونکوسکوپی (Bronchoscopy): مشاهدهٔ مستقیم مجاری با لولهٔ باریک دارای دوربین، و برداشت نمونهٔ مخاط برای آزمایش
درمان و کنترل
درمان برونشکتازی
درمان قطعی ندارد، اما علائم قابل کنترلاند. درمان بر تخلیهٔ مخاط و کنترل عفونت تمرکز دارد. بسته به شدت بیماری، ممکن است دارو، فیزیوتراپی یا وسایل پزشکی خاص تجویز شود. در موارد محدود و موضعی، جراحی ممکن است توصیه گردد.
روشهای درمانی
- آنتیبیوتیکها: برای درمان عفونتهای باکتریایی، بهصورت قرص یا تزریق وریدی. گاهی از آنتیبیوتیکهای استنشاقی با نِبولایزر استفاده میشود.
- ماکرولیدها (Macrolides): داروهایی با اثر همزمان ضدالتهابی و ضدباکتریایی.
- داروهای خلطآور و موکولیتیک: برای رقیقکردن مخاط و کمک به دفع آن.
- فیزیوتراپی قفسهٔ سینه: شامل تخلیهٔ وضعیتی و ضربهدرمانی برای شلکردن مخاط.
- تمرینات تنفسی: برای باز کردن مجاری هوایی.
- وسایل پزشکی: مانند دستگاه فشار بازدمی مثبت (PEP) یا جلیقههای لرزشی برای خروج مخاط.
تغذیه
رژیم غذایی تأثیر مستقیم بر برونشکتازی ندارد. برخلاف تصور، پرهیز از شیر باعث کاهش ترشحات نمیشود.
آنچه اهمیت دارد تغذیهٔ کافی و سالم است. در صورت کاهش وزن یا نگرانی تغذیهای، با متخصص تغذیه مشورت کنید.
پیشآگهی
چشمانداز بیماران
آسیب ریوی در برونشکتازی غیرقابل برگشت است، اما بیشتر بیماران میتوانند علائم را با راهکارهای توصیهشده کنترل کنند. پیشآگهی بستگی به شدت بیماری، پاسخ به درمان و سایر شرایط سلامتی دارد. موارد شدید ممکن است کیفیت زندگی را کاهش دهند.
عوارض احتمالی
- نارسایی تنفسی: ناتوانی ریه در تأمین اکسیژن کافی
- خونریزی شدید: آسیب عروقی و سرفهٔ خونی
- مقاومت آنتیبیوتیکی: در اثر مصرف مکرر داروها
امید به زندگی
با درمان مناسب، اغلب بیماران میتوانند طول عمر طبیعی داشته باشند. سیگار کشیدن و کاهش عملکرد ریوی ممکن است آن را کاهش دهد.
پیشگیری
برای کاهش خطر ابتلا به برونشکتازی:
- واکسیناسیونهای ضروری مانند سیاهسرفه، آنفلوآنزا، پنوموکوک و سرخک را بهروز نگه دارید.
- بیماریهای مزمن خود، بهویژه بیماریهای ریوی را با کمک پزشک کنترل کنید.
- از تنفس دود سیگار، بخار سیگار الکترونیکی، گازها و بخارات شیمیایی خودداری کنید.
زندگی با برونشکتازی
چه زمانی به پزشک مراجعه کنم؟
اگر بیش از چند هفته سرفه با مخاط زیاد یا تنگینفس دارید، حتماً به پزشک مراجعه کنید.
در صورت تشخیص برونشکتازی، در موارد زیر با پزشک تماس بگیرید:
- تب یا لرز
- افزایش تنگینفس
- خستگی شدید
- کاهش وزن بیدلیل
- افزایش ترشح یا تغییر رنگ مخاط (زرد، سبز یا خونی)
- بیاشتهایی
چه زمانی باید به اورژانس مراجعه کنم؟
در صورت بروز موارد زیر فوراً به اورژانس مراجعه کنید:
- سرفهٔ شدید همراه با خون
- درد قفسهٔ سینه
- دشواری شدید در تنفس
سؤالاتی برای پرسیدن از پزشک
- علت برونشکتازی من چیست؟
- چگونه میتوانم از آسیب بیشتر جلوگیری کنم؟
- چگونه میتوانم دورههای تشدید را کنترل کنم؟
- چه زمانی باید برای پیگیری مراجعه کنم؟
- چه علائمی نیاز به مراجعهٔ فوری دارند؟
منابع
American Lung Association. Bronchiectasis. Accessed 8/6/2022.
Baron RM, Baron BW, Barshak M. Bronchiectasis. In: Harrison’s Principles of Internal Medicine 21e. McGraw Hill; 2022.
European Respiratory Society. Bronchiectasis. Breathe (Sheff). 2018 Mar;14(1):73-80. Accessed 8/6/2022.
Hu Q, Liu Y, Chen C, et al. Reversible Bronchiectasis in COVID-19 Survivors with Acute Respiratory Distress Syndrome: Pseudobronchiectasis. Front. Med. 2021;8:739857. Accessed 8/6/2022.
National Heart, Lung and Blood Institute. Bronchiectasis. Accessed 8/6/2022.
Sin S, Yun SY, Kim JM, et al. Mortality risk and causes of death in patients with non-cystic fibrosis bronchiectasis. Respir Res. 2019 Dec 3;20(1):271. Accessed 8/6/2022.
MedlinePlus: Public health information platform provided by the National Library of Medicine (NLM) and is part of the National Institutes of Health (NIH).
این مطلب با سردبیری دکتر اکبر نیکپژوه، متخصص پزشکی پیشگیری و اجتماعی، استاد دانشگاه علوم پزشکی برای استفاده در وبسایت بیمارستان تهیه شده است.
لطفاً به یاد داشته باشید که پزشکی و سلامت همواره دانشی رو به کمال است. ضمن استفاده از مطالب علمی این بسته آموزشی، توصیههای سلامتی و درمانی ویژه خودتان را از پزشکان معالجتان دریافت کنید.
سلب مسئولیت: مطالب ارائهشده صرفاً جهت اطلاعرسانی و افزایش آگاهی عمومی تهیه شده و جایگزین توصیهها و دستورات پزشکی فردی نبوده و لازم است در هر مورد از دستورات پزشک معالج پیروی کرد و با پزشک معالج مشورت نمود.
تندرستی و سلامتی کامل شما آرزوی ماست.
