بیوپسیِ مغزِ استخوان
بیوپسیِ مغزِ استخوان (Bone marrow biopsy) روشی است که طیِ آن نمونهای از مغزِ استخوان برداشته میشود تا از نظرِ نشانههای بیماری بررسی شود. ارائهدهندهٔ خدماتِ سلامت (Healthcare provider) ممکن است برای تشخیصِ اختلالهای خونی، سرطان و بسیاری از وضعیتهای دیگری که میتوانند بر مغزِ استخوان اثر بگذارند، بیوپسی انجام دهد. این روش حدود ۳۰ دقیقه طول میکشد و معمولاً نیاز به بستری در بیمارستان ندارد.
بیوپسیِ مغزِ استخوان چیست؟
بیوپسیِ مغزِ استخوان روشی برای تشخیصِ وضعیتهایی است که بر خون و مغزِ استخوانِ شما اثر میگذارند. مغزِ استخوان (Bone marrow) جایی است که سلولهای خونیِ بدن شما در آن ساخته میشوند. در طولِ این روش، ارائهدهندهٔ خدماتِ سلامت، نمونهٔ کوچکی از مغزِ استخوان را از داخلِ یک استخوان برمیدارد. سپس متخصصی بهنامِ پاتولوژیست (Pathologist) سلولهای مغزِ استخوان را زیر میکروسکوپ بررسی میکند تا نشانههای بیماری را بیابد.
بسیاری از وضعیتها ــ از جمله اختلالهای خونی و برخی سرطانها ــ برای تأییدِ تشخیصِ مشکوک به بیوپسیِ مغزِ استخوان نیاز دارند.
مغزِ استخوان چیست؟
مغزِ استخوان در مرکزِ توخالیِ استخوانهای بزرگِ شما قرار دارد. مغزِ استخوان از بافتی نرم و اسفنجیمانند و نیز از یک بخشِ مایع تشکیل شده است.
بخشِ بافتیِ مغزِ استخوان تولید میکند:
- گلبولهای قرمز (Red blood cells): سلولهایی که اکسیژن را در سراسرِ بدنِ شما حمل میکنند.
- گلبولهای سفید (White blood cells): سلولهایی که از بدنِ شما در برابرِ میکروبها و بیماریهای عفونی محافظت میکنند.
- پلاکتها (Platelets): سلولهایی که برای بند آوردنِ خونریزی، لخته تشکیل میدهند وقتی رگهای خونیِ شما آسیب میبینند. رگهای خونی لولههایی مانند سرخرگها، سیاهرگها و مویرگها هستند که خون را در سراسرِ بدنِ شما به گردش درمیآورند.
بخشِ مایعِ مغزِ استخوان حاوی سلولهای بنیادی (Stem cells) یا سلولهای خونیِ در حالِ بلوغ است. همچنین ویتامینهای موردنیاز برای تولیدِ سلول را میسازد.
در حالیکه بیوپسیِ مغزِ استخوان بخشِ بافتیِ مغزِ استخوانِ شما را میسنجد، روشِ جداگانهای بهنامِ آسپیراسیونِ مغزِ استخوان (Bone marrow aspiration) بخشِ مایع را بررسی میکند. در روزِ انجامِ روش، ارائهدهندهٔ شما احتمالاً آسپیراسیونِ مغزِ استخوان را درست پیش از بیوپسی انجام میدهد.
چه زمانی یک پزشک بیوپسیِ مغزِ استخوان را درخواست میکند؟
بیوپسیِ مغزِ استخوان اطلاعاتِ ارزشمندی فراهم میکند که ارائهدهندهٔ شما میتواند از آنها استفاده کند تا:
- یک وضعیت را ارزیابی یا تشخیص دهد: اگر ارائهدهندهٔ خدماتِ سلامت در نمونهٔ خون، شمارِ غیرطبیعیِ سلولهای خونی را مشاهده کند، ممکن است بیوپسیِ مغزِ استخوان را درخواست کند. بیوپسی میتواند به تشخیصِ اختلالهای خونی، سرطان، عللِ تبها یا عفونتهای نامعلّل و مواردِ دیگر کمک کند.
- مرحلهٔ سرطان را تعیین کند: مرحلهبندیِ سرطان نشان میدهد سرطان تا چه حد پیشرفت کرده است. بیوپسیِ مغزِ استخوان میتواند نشان دهد آیا سرطان به مغزِ استخوانِ شما گسترش یافته است یا نه. همچنین میتواند نشان دهد آیا توموری در مغزِ استخوانِ شما در حالِ رشد است یا خیر.
- پیشرفتِ درمان را پایش کند: ارائهدهندهٔ شما ممکن است بیوپسیِ مغزِ استخوان انجام دهد تا ببیند آیا درمان مؤثر است یا نه. بهعنوان مثال، اگر درمانهای سرطان دریافت میکنید، ممکن است بهطورِ منظم بیوپسیِ مغزِ استخوان انجام دهید. نتایج میتواند نشان دهد آیا پس از درمان، مغزِ استخوانِ شما بهاندازهٔ کافی سلولهای خونیِ سالم تولید میکند یا نه.
بیوپسیِ مغزِ استخوان همچنین میتواند تعیین کند آیا یک اهداکننده برای پیوندِ سلولهای بنیادیِ آلوژنیک (Allogeneic stem cell transplant) تطابقِ خوبی دارد یا نه. در برخی موارد، فردی که سلولهای خونیِ سالمِ او خیلی کم است، ممکن است به سلولهای بنیادیِ سالمِ جدید از یک اهداکننده نیاز داشته باشد. برای انجامِ این کار، سلولهای اهداکننده و گیرنده باید با هم تطابق داشته باشند.
کدام وضعیتها و بیماریها با بیوپسیِ مغزِ استخوان تشخیص داده میشوند؟
ارائهدهندهٔ شما ممکن است برای تشخیصِ وضعیتهایی که با زیاد یا کم بودنِ شمارِ سلولهای خونی همراهاند، بیوپسیِ مغزِ استخوان انجام دهد. بیوپسیهای مغزِ استخوان همچنین برای تشخیصِ سرطانهایی که خون یا مغزِ استخوانِ شما را درگیر میکنند بهکار میروند.
وضعیتها شامل مواردِ زیر هستند:
- کمخونی (Anemia): وضعیتی که در آن بهاندازهٔ کافی گلبولِ قرمز برای حملِ اکسیژن در سراسرِ بدن ندارید.
- کمخونیِ آپلاستیک (Aplastic anemia): وضعیتی که در آن مغزِ استخوان نمیتواند بهاندازهٔ کافی گلبولهای قرمز، سفید و پلاکتها را تولید کند.
- لکوپنی (Leukopenia) و لکوسیتوز (Leukocytosis): وضعیتهایی که با خیلی کم یا خیلی زیاد بودنِ گلبولهای سفید همراهاند.
- ترومبوسیتوپِنی (Thrombocytopenia) و ترومبوسیتوز (Thrombocytosis): وضعیتهایی که با خیلی کم یا خیلی زیاد بودنِ پلاکتها همراهاند.
- پلیسایتمیِ وِرا (Polycythemia vera): یک سرطانِ نادرِ خونی که باعث میشود مغزِ استخوان تعدادِ زیادی گلبولِ قرمز تولید کند.
- لوسمی (Leukemia): سرطانِ سلولهای خون که میتواند به سلولهای خونیِ غیرطبیعی ــ بهویژه گلبولهای سفید ــ منجر شود.
- لنفوم (Lymphoma): سرطانِ دستگاهِ لنفاوی که میتواند به شمارِ غیرطبیعیِ گلبولهای سفید و قرمز منجر شود.
- میلومتعدد (Multiple myeloma): سرطانِ نادری که به سلولهای پلاسما آسیب میزند. سلولِ پلاسما نوعی از گلبولِ سفید است.
- سرطانهای ثانویه (Secondary cancers): سرطانی که در جای دیگری از بدن آغاز میشود (برای مثال، سرطانِ پستان یا ریه) اما سپس به محلِ ثانویهای مانند مغزِ استخوان گسترش مییابد.
- میلوفیبروز (Myelofibrosis): اختلالی که طیِ آن بافتِ اسکارِ فیبری جایگزینِ مغزِ استخوان میشود.
- سندرمِ میلودیسپلاستیک (Myelodysplastic syndrome): اختلالی در مغزِ استخوان که در آن سلولهای بنیادی بهدرستی بالغ نمیشوند.
بیوپسیِ مغزِ استخوان همچنین میتواند ناهنجاریهای کروموزومی و کمبودهای ویتامینی را شناسایی کند که ممکن است باعث شوند مغزِ استخوانِ شما گلبولهای قرمزِ بدشکل یا بیشازحد بزرگ تولید کند.
چه کسی بیوپسیِ مغزِ استخوان را انجام میدهد؟
پزشکِ متخصصِ بیماریهای خون (Hematologist) یا سرطان (Oncologist) ممکن است بیوپسیِ مغزِ استخوانِ شما را انجام دهد. پرستارانی که در این روش آموزشِ ویژه دیدهاند نیز بیوپسیِ مغزِ استخوان انجام میدهند.
جزئیاتِ آزمون
چگونه برای بیوپسیِ مغزِ استخوان آماده شوم؟
ارائهدهندهٔ شما روش را توضیح میدهد و دستورالعملهای آمادگی را در اختیارتان میگذارد. برای نمونه، اگر قرار است در روزِ انجامِ روش برای کمک به کنترلِ درد، داروی آرامبخش (Sedative) دریافت کنید، ممکن است لازم باشد شبِ قبل ناشتا باشید (بدونِ غذا یا نوشیدنی). لازم است ترتیبی بدهید که کسی شما را به خانه برساند.
ارائهدهندهٔ شما باید اطلاعاتِ دقیق دربارهٔ سابقهٔ پزشکی و داروهای کنونیِ شما داشته باشد. به او دربارهٔ مواردِ زیر اطلاع دهید:
- هرگونه سابقهٔ اختلالهای خونریزیدهنده (مانند هموفیلی).
- هر دارویی که مصرف میکنید، بهویژه رقیقکنندههای خون (Anticoagulants).
- هر ویتامین یا مکملی که مصرف میکنید.
- هرگونه آلرژیِ دارویی.
ارائهدهندهٔ شما همچنین باید بداند که آیا باردار هستید یا نه.
در جریانِ بیوپسیِ مغزِ استخوان چه انتظاری داشته باشم؟
بیوپسیِ مغزِ استخوان میتواند در مطبِ ارائهدهندهٔ خدماتِ سلامت یا در بیمارستان انجام شود. کلِ فرایند حدود ۳۰ دقیقه طول میکشد. در طولِ روش بیدار خواهید بود، ولی ارائهدهندهٔ شما محلِ بیوپسی را بیحس میکند (بیحسیِ موضعی؛ Local anesthesia) تا راحت باشید.
پیش از روش، لباسِ بیمارستان میپوشید. ممکن است برای آرامسازی، داروی آرامبخش دریافت کنید.
معمولاً گامها بهترتیبِ زیر هستند:
- بسته به محلِ بیوپسی، به پهلو یا روی شکم دراز میکشید. شایعترین محلِ بیوپسیِ مغزِ استخوان پشتِ استخوانِ لگن است (سِتیغِ خاصرهایِ خلفی؛ Posterior iliac crest).
- ارائهدهندهٔ شما پوست را با مادهٔ ضدعفونی تمیز میکند و داروی بیحسی را از راهِ پوست تا سطحِ استخوان تزریق میکند.
- در محلِ بیوپسی برشی کوچک ایجاد میشود و سوزنِ ویژهٔ بیوپسی به استخوان وارد میگردد. از سرنگِ کوچکی که به سوزن متصل است برای بیرون کشیدنِ مایع از مغزِ استخوان استفاده میشود. به این کار آسپیراسیونِ مغزِ استخوان (Bone marrow aspiration) گفته میشود.
- سوزنی با مرکزِ توخالی وارد میشود تا قطعهٔ کوچکی از بافتِ اسفنجیِ مغزِ استخوان را بردارد. به این نوع بیوپسی «بیوپسیِ هستهای (Core biopsy)» گفته میشود، زیرا سوزن نمونهای استوانهایشکل («هسته») برمیدارد.
- سوزنِ حاویِ نمونه خارج میشود. برای بند آوردنِ هر خونریزی روی پوست فشار وارد میشود و سپس روی زخم پانسمان گذاشته میشود.
- ارائهدهندهٔ شما نمونه را به آزمایشگاه میفرستد تا از نظرِ نشانههای بیماری بررسی شود.
بیوپسیِ مغزِ استخوان چقدر دردناک است؟
ممکن است هنگامِ آسپیراسیونِ مغزِ استخوان، سوزشِ تیز احساس کنید و در بخشِ بیوپسیِ هستهای، دردِ کوتاه و مبهمی داشته باشید. متأسفانه خودِ استخوان را نمیتوان بیحس کرد. ممکن است فشار، هلدادن و کشیدن را احساس کنید که میتواند ناراحتکننده باشد.
دربارهٔ هر نگرانیِ مرتبط با درد با ارائهدهندهٔ خود صحبت کنید. افزون بر بیحس کردنِ محلِ بیوپسی، آنها میتوانند داروهایی برای راحتیِ بیشترِ شما در طولِ بیوپسی فراهم کنند.
پس از بیوپسیِ مغزِ استخوان چه انتظاری داشته باشم؟
احتمالاً همان روز به خانه بازمیگردید. اگر در طولِ بیوپسی داروی آرامبخش دریافت کردهاید، لازم است کسی شما را براند. هنگامِ بهبودی، دستورالعملهای ارائهدهندهٔ خدماتِ سلامت را دربارهٔ مراقبت از خود دنبال کنید.
ممکن است به شما توصیه شود:
- برای کمک به درد یا ناراحتی، از یک مُسکنِ بدونِ نسخه استفاده کنید.
- دستکم تا ۲۴ ساعت از ورزش یا هر فعالیتِ بدنیِ سنگین پرهیز کنید.
- دستکم تا ۲۴ ساعت محلِ زخم را خشک نگه دارید.
آیا بیوپسیِ مغزِ استخوان خطراتی دارد؟
عوارضی مانند خونریزیِ شدید و عفونت در محلِ بیوپسی نادر هستند. معمولاً با وارد کردنِ فشار به محل، خونریزیِ اضافی متوقف میشود. اگر دچار عفونت شوید، ارائهدهندهٔ شما ممکن است پمادِ آنتیبیوتیک (Antibiotic cream) تجویز کند.
نتایج و پیگیری
چه نوع نتایجی دریافت میکنم و نتایج چه معنایی دارند؟
متخصصی بهنامِ پاتولوژیست (Pathologist) نمونهٔ مغزِ استخوانِ شما را زیرِ میکروسکوپ تحلیل میکند. ارائهدهندهٔ شما یافتههای پاتولوژیست را مرور میکند و گامهای بعدی را با شما در میان میگذارد. بسته به نتایج، ممکن است تشخیص تأیید شود، آزمایشهای بیشتری درخواست شود یا درمانها توصیه یا تنظیم شوند.
از ارائهدهندهٔ خود بپرسید نتایج برای شما چه معنایی دارند.
چه زمانی باید با پزشکم تماس بگیرم؟
اگر نشانههای یک عارضه را تجربه کردید، با ارائهدهندهٔ خدماتِ سلامت تماس بگیرید؛ از جمله:
- خونریزیِ شدید یا ترشح از محلِ بیوپسی.
- تورمِ محلِ بیوپسی.
- قرمزی (بهویژه اگر گسترش یابد).
- تب یا تشدیدِ درد.
References/منابع
Draganski E, Deason T, Craig FE. Bone marrow aspiration and biopsy performed by RNs: a review of clinical practice. Am J Nurs. 2019;119(9):47-53. Accessed 7/18/2022.
National Cancer Institute. Dictionary of Cancer Terms. Bone Marrow Aspiration and Biopsy. Accessed 7/18/2022.
Leukemia and Lymphoma Society. Bone Marrow Tests. Accessed 7/18/2022.
Rindy LJ, Chambers AR. Bone marrow aspiration and biopsy. [Updated 2022 Apr 27]. In: StatPearls [Internet]. Treasure Island (FL): StatPearls Publishing; 2022 Jan-. Accessed 7/18/2022.
Tomasian A, Jennings JW. Bone marrow aspiration and biopsy: techniques and practice implications. Skeletal Radiol. 2022;51(1):81-88. Accessed 7/18/2022.
MedlinePlus: Public health information platform provided by the National Library of Medicine (NLM) and is part of the National Institutes of Health (NIH).
این مطلب با سردبیری دکتر اکبر نیکپژوه، متخصص پزشکی پیشگیری و اجتماعی، استاد دانشگاه علوم پزشکی برای استفاده در وبسایت بیمارستان تهیه شده است.
لطفاً به یاد داشته باشید که پزشکی و سلامت همواره دانشی رو به کمال است. ضمن استفاده از مطالب علمی این بسته آموزشی، توصیههای سلامتی و درمانی ویژه خودتان را از پزشکان معالجتان دریافت کنید.
سلب مسئولیت: مطالب ارائهشده صرفاً جهت اطلاعرسانی و افزایش آگاهی عمومی تهیه شده و جایگزین توصیهها و دستورات پزشکی فردی نبوده و لازم است در هر مورد از دستورات پزشک معالج پیروی کرد و با پزشک معالج مشورت نمود.
تندرستی و سلامتی کامل شما آرزوی ماست.
