انسداد مجرای اشکی
انسداد مجرای اشکی یعنی مایع اشک نتواند بهدرستی از چشمان شما خارج شود. این انسدادها میتوانند علائمی آزاردهنده مانند آبریزش چشم یا اختلال در دید ایجاد کنند و همچنین خطر عفونت را افزایش دهند. نوزادان بیشترین احتمال ابتلا را دارند، اما بزرگسالان نیز ممکن است دچار آن شوند. خوشبختانه بیشتر علل قابلدرمان و برگشتپذیر هستند.
انسداد مجرای اشکی چیست؟
انسداد مجرای اشکی زمانی رخ میدهد که چیزی مانع از تخلیهٔ صحیح مایع اشک از چشمان شما میشود. این انسدادها جریان مایع اشک را کند یا متوقف میکنند و باعث میشوند اشک در سیستم مجرای اشکی و در چشم مبتلا برگشت کند. اصطلاح پزشکیِ این وضعیت «انسداد مجرای بینیـاشکی (Nasolacrimal duct obstruction)» است.
چشمان شما برای عملکرد صحیح به مایع اشکی نیاز دارند. مایع اشک سطح چشم را روان میکند و به قرنیهها کمک میکند اکسیژن جذب کنند. مایع اشک همچنین حاوی عوامل ایمنی است که در برابر عفونتها محافظت میکنند یا به بهبودی چشمها از عفونت کمک میکنند.
میتوانید سیستم اشکی را شبیه ناودانها و لولههای سقوط آب در یک خانه تصور کنید. ناودانها آب را به سمت لولهٔ سقوط هدایت میکنند؛ اما اگر در لولهٔ سقوط گرفتگی ایجاد شود، آب برمیگردد و از لبههای ناودان سرریز میشود.
سیستم مجرای اشکی، مجموعهای از دهانهها و ساختارهای لولهمانند است. مسیر خروج مایع اشک از چشمها چنین است:
- پونکتا. هر چشم دو پونکتا (مفرد: «پونکتوم (Punctum)») دارد، یکی روی پلک بالا و دیگری روی پلک پایین. آنها مانند دریچهٔ خروجی یک سینک یا وان عمل میکنند و اجازه میدهند مایع اشک خارج شود و وارد کانالیکولها شود.
- کانالیکولها. هر پونکتوم به یک کانالیکول (جمع: «کانالیکولی (Canaliculi)») تخلیه میشود. این کانالیکولها (تلفظ: «کَناَلـاِکـیوـلاى») به هم میپیوندند و پیش از ورود به مجاری بینیـاشکی، یک لولهٔ واحد تشکیل میدهند.
- مجاری بینیـاشکی. مجاری بینیـاشکی (تلفظ: «نِیزوـلَکـرِمَل») آخرین بخشهای لولهمانندی هستند که مایع اشک از آنها عبور میکند. در انتهای هر مجرای اشکی باید یک دریچه وجود داشته باشد.
- دریچهٔ هاسنر. این دریچه درواقع دهانهای است که به مایع اشک اجازه میدهد به راههای بینی تخلیه شود. معمولاً پیش از تولد، خودبهخود باز میشود؛ اما برخی نوزادان دریچهای دارند که هنوز باز نشده است. اگر باز نباشد، «غشای هاسنر (Membrane of Hasner)» نامیده میشود.
شیوع انسدادهای مجرای اشکی چقدر است؟
انسدادهای مجرای اشکی در کودکان خیلی کمسن شایعاند و بین 6٪ تا 20٪ نوزادان را تحتتأثیر قرار میدهند. در بزرگسالان بسیار کمتر شایعاند.
علائم و علل
علائم انسداد مجرای اشکی چیست؟
علائم انسداد مجرای اشکی میتواند شامل موارد زیر باشد:
- آبریزش چشم (اپیفورا (Epiphora))
- ترشحات چسبناک یا دلمهبستن روی پلکها یا در مژهها
- مالیدن مکرر چشم یا صورت در اطراف مجرای مسدود
- قرمزی و تورم (ناشی از مالش)
- تاری دید
این انسدادها همچنین مستعدترکردن مجاری اشکی به عفونت را آسانتر میکنند. علائم عفونت میتواند شامل موارد زیر باشد:
- تورم یا قرمزیِ مجرای اشکی یا بافتهای اطراف
- تب
- بیقراری یا تحریکپذیری (بهویژه در نوزادان)
- درد چشم یا فشار سینوسی
- قرمزی یا تحریکِ کرهٔ چشم، بهویژه صلبیه (قسمت سفید چشم)
چه چیزی باعث انسداد مجرای اشکی میشود؟
انسداد مجرای اشکی میتواند به دلایل مختلف رخ دهد. برخی مادرزادی هستند، یعنی هنگام تولد وجود دارند. برخی دیگر بعدتر در زندگی ایجاد میشوند.
انسداد مادرزادی مجرای اشکی
انسداد مادرزادیِ مجرای اشکی معمولاً به این دلیل رخ میدهد که کودک هنوز غشایی در جایی دارد که باید دریچهٔ هاسنر باشد. این یعنی مایع میتواند در مجرای اشکی جمع شود. در طول زمان، تجمع مایع اشک میتواند باعث اتساع مجرا شود. همچنین ممکن است به عفونتِ مجرای اشکی یا بخشهای دیگر سیستم اشکی منجر شود.
سایر علل انسداد مجرای اشکی
انسداد مجرای اشکی میتواند به دلیل شرایط دیگر نیز رخ دهد یا در برخی موقعیتها محتملتر باشد. این موارد بیشتر در قسمتهای بالاترِ سیستم اشکی (یا در بخشهایی که از نظر فنی مجرای اشکی محسوب نمیشوند اما به مجاری متصلاند) رخ میدهند.
نمونهها شامل:
- عفونتها. عفونتهای مزمن چشم یا نواحی اطراف آن میتوانند به ایجاد بافت اسکار منجر شوند. گاهی این بافت اسکار باعث تنگی و ایجاد انسداد میشود.
- آسیبها. تروما به صورت، چشم یا بینی میتواند موجب تورم و تغییرات بافتی در اطراف سیستم اشکی شود. تورم یا تغییرات بافتی که هر بخشی از سیستم را درگیر کند، میتواند علت یا عاملِ تشدیدکنندهٔ انسداد باشد.
- تنگیِ مجرای اشکی (دکریواستِنوزیس (Dacryostenosis)). گاهی مجاری اشکی از بدو تولد باریکاند یا در طول زندگی باریکتر میشوند. هر دو حالت میتواند علت یا عاملِ انسداد باشد.
- پیری. با افزایش سن، مجاری اشکی و نواحی اطراف میتوانند تغییر کنند و تنگتر شوند.
- تومورها یا رشدهای بافتی. شامل رشدهای خوشخیم یا تومورهای سرطانی (اگرچه نادرند). رشدهایی به نام «موکوسل (Mucocele)» نیز میتوانند در مجاری اشکی انسداد ایجاد کنند. اینها حفرههای کوچکِ حاوی مخاطاند که میتوانند در سینوسهای مجاور (سینوسهای غربالی در دو سوی بینی که درست کنار سیستم اشکی قرار دارند) ایجاد شوند.
- سنگهای اشکی (دکریولیتها (Dacryoliths)). اینها زمانی تشکیل میشوند که مایع اشک جمع شود و سفت گردد. اگر بهاندازهٔ کافی بزرگ شوند، میتوانند یک مجرای اشکی را مسدود کنند.
عوامل خطر انسداد مجرای اشکی چیست؟
نوزادان بالاترین شانسِ ابتلا به انسداد مجرای اشکی را دارند. انسدادها معمولاً به این دلیل رخ میدهند که غشا در پایینِ مجرای بینیـاشکی باز نمیشود تا به دریچهٔ هاسنر تبدیل شود.
در بزرگسالان، احتمال ایجاد انسداد مجرای اشکی در صورت وجود سوابق زیر بیشتر است:
- التهاب مزمن چشم مانند یووئیت (Uveitis)
- گلوکوم (Glaucoma)
- جراحی چشم یا سینوس
- درمانهای قبلی سرطان مانند پرتودرمانی یا شیمیدرمانی
عوارض انسداد مجرای اشکی چیست؟
انسداد مجرای اشکی محیطی مناسب برای رشد باکتریها فراهم میکند؛ بنابراین عفونتهای باکتریایی یا آبسهها، اصلیترین عوارضِ احتمالی هستند. این عفونتها میتوانند سینوسها، چشمها و بافتهای مجاور را نیز درگیر کنند؛ به همین دلیل درمان و پیشگیری از گسترش عفونت بسیار مهم است.
تشخیص و آزمایشها
انسداد مجرای اشکی چگونه تشخیص داده میشود؟
متخصص مراقبت از چشم یا ارائهدهندهٔ خدمات سلامت معمولاً میتواند براساس علائم و با معاینه یا لمس اطراف چشم و مجرای اشکیِ شما، انسداد را تشخیص دهد. آنها همچنین دربارهٔ علائم شما سؤال خواهند کرد. اگر احتمال دهند نوزادِ شما دچار انسداد مجرای اشکی است، میتوانند این موضوع را بررسی کنند یا آزمایشهایی برای یافتن انسداد انجام دهند.
یکی از آزمایشهای ساده، «آزمایش ناپدیدشدنِ رنگ (Fluorescein dye disappearance test)» است. برای انجام آن، ارائهدهنده یک قطره از رنگ مخصوصی به نام «فلوئورسئین (Fluorescein)» به چشم شما اضافه میکند. فلوئورسئین زیر نور آبی میدرخشد؛ بنابراین میتوان یک قطره از آن را در سرم نمکی حل کرد و سپس سرم را در چشم ریخت. پس از پنج دقیقه، با چراغ ماوراءبنفش بررسی میکنند که آیا رنگ باقی مانده است یا نه. اگر هنوز وجود داشته باشد، میتواند نشاندهندهٔ انسداد کامل یا نسبیِ مجرای اشکی باشد.
آزمایشهای دیگر نیز ممکناند، بهویژه اگر ارائهدهندهٔ خدمات سلامت شما مشکوک باشد که انسداد مجرای اشکی بهدلیل یک وضعیت یا مشکلِ دیگری رخ میدهد. آزمایشهای پیشنهادی به علائم، شرایط شما و بیماریِ مظنون بستگی دارد.
از آنجا که عوامل زیادی میتوانند نقش داشته باشند، بهتر است دربارهٔ گزینههای آزمایش با آنها گفتوگو کنید. آنها میتوانند اطلاعات مشخص و مرتبط با وضعیتِ خاص شما ارائه دهند.
مدیریت و درمان
انسداد مجرای اشکی چگونه درمان میشود و آیا درمان قطعی دارد؟
انسداد مجرای اشکی بسیار قابلدرمان است؛ اما درمانها بسته به سنِ فرد مبتلا و عوامل دیگر متفاوتاند. این وضعیت میتواند بدون درمان بهبود یابد، بهویژه در نوزادان؛ اما بهتر است برای پیشگیری از عوارضی مانند عفونت، درمان را پیگیری کنید.
برخی درمانها مانند آنتیبیوتیکها، صرفنظر از سن، قابلانجاماند. اینها زمانی محتملترند که عفونتِ مرتبط با انسداد وجود داشته باشد و میتوانند بهصورت موضعی یا قطرهٔ چشمی تجویز شوند. داروهای دیگر نیز ممکن است کمک کنند. متخصص چشم بهترین فرد برای توضیح این گزینههاست.
درمان اصلی برای نوزادان و شیرخواران مبتلا به انسداد مجرای اشکی، یک تکنیک ماساژ ویژه است که میتوانید در منزل انجام دهید. اگر کودک شما یا کودکی که از او مراقبت میکنید مبتلاست، پزشک اطفال میتواند دقیقاً نحوهٔ انجام آن را به شما نشان دهد. این تکنیک ماساژ معمولاً برای بازشدنِ غشا و تبدیل آن به دریچه کافی است.
اگر انسداد تا زمان تولد یکسالگیِ کودک با ماساژ بهتر نشود، احتمال بیشتری دارد که به رویکرد درمانی دیگری نیاز باشد. ماساژ در بزرگسالان نیز معمولاً مؤثر نیست؛ بنابراین درمانهای دیگری لازم است.
برخی از این درمانها ممکن است با آرامبخشی یا بیهوشی انجام شوند. متخصص چشم یا ارائهدهندهٔ خدمات سلامتِ شما میتواند بگوید آیا و چرا آرامبخشی یا بیهوشی را توصیه میکند.
اتساع، پروبگذاری و شستوشو
یکی از رویکردهای سادهتر درمان انسداد مجرای اشکی، تکنیکی سهمرحلهای به نام اتساع، پروبگذاری و شستوشو است. این تکنیک میتواند در نوزادانی که ماساژ مؤثر نیست کمککننده باشد و همچنین احتمالاً اولین درمان برای کودکان بزرگتر و بزرگسالان است.
مراحل این تکنیک چنین است:
- اتساع. در این مرحلهٔ نخست، متخصص چشم پونکتا و ساختارهای دیگرِ سیستم اشکیِ سمت مبتلا را گشاد میکند. این کار فضا را برای مرحلهٔ بعد فراهم میکند.
- پروبگذاری. در این مرحله، متخصص چشم با ابزارهای ویژه، بخشِ مسدودِ سیستم اشکی را بررسی (پروب) میکند. این کار کمک میکند علت انسداد را بیابد و در صورت امکان آن را برطرف کند.
- شستوشو. در مرحلهٔ پایانی، سرم نمکی از میانِ مجرای اشکی عبور داده میشود تا اطمینان حاصل شود مسیر باز و بهاندازهٔ کافی وسیع است.
اتساع با بالون
اگر اتساع ساده همراه با پروبگذاری و شستوشو کافی نباشد، ممکن است نوع پیشرفتهتری از اتساع نیاز باشد. در این حالت، متخصص چشمِ کودک شما از ابزاری با یک بالونِ ریزِ متصل استفاده میکند. آنها بالون را بهآرامی در بخشهای تنگشده باد میکنند. این فشار از داخل، معمولاً مجرا را گشاد میکند و مشکل را برطرف میسازد.
استنتگذاری یا لولهگذاری
در برخی موارد، اتساع با بالون ممکن است برای گشادنگهداشتنِ دائمیِ مجرای تنگ کافی نباشد. در این موارد، قرار دادن یک لوله یا استنت (Stent) میتواند بهترین رویکرد باشد. این وسایل چارچوبی توخالی و محکم فراهم میکنند که مجرا را باز نگه میدارد و همچنان اجازهٔ عبور مایع اشک را میدهد.
روشهای جراحی
در برخی موارد، جراحی بهترین انتخاب برای اصلاح انسداد مجرای اشکی یا ایجاد مسیر جایگزین برای عبور مایع اشک است. دو جراحی اصلی ممکن است انجام شود:
- داکریوسیستوراینواستومی (Dacryocystorhinostomy, DCR). در این روش، جراح یک مسیر بایپس برای عبور مایع اشک ایجاد میکند تا کاملاً از انسداد موجود عبور داده شود.
- کُنژکتیووداکریوسیستوراینواستومی (Conjunctivodacryocystorhinostomy, CDCR). این روش کلِ سیستم مجرای اشکی را بازسازی میکند.
مزایا، معایب و عوارض احتمالیِ این روشهای جراحی بسیار متغیر است. نوع انسداد، محل آن و عوامل دیگر همگی میتوانند مؤثر باشند. جراح یا متخصص چشم بهترین منبع اطلاعات دربارهٔ آن چیزی است که میتوانید انتظار داشته باشید.
چشمانداز / پیشآگهی
اگر من (یا کودک من) انسداد مجرای اشکی داشته باشم، چه انتظاری میتوانم داشته باشم؟
انسدادهای مجرای اشکی بسته به علت، معمولاً چشمانداز خوبی دارند. خودِ انسدادها خطرناک نیستند، اما برخی علل میتوانند خطرناک باشند. همچنین انسدادها میتوانند به عفونتهای خطرناک منجر شوند؛ بنابراین تشخیص و درمان بهموقع اهمیت دارد.
انسدادهای مادرزادی چشمانداز بسیار خوبی دارند. حدود 70٪ از کودکانِ مبتلا تا سن 6 ماهگی و 90٪ تا یکسالگی بهبود مییابند. اگرچه انسدادها میتوانند خودبهخود برطرف شوند، تکنیک ماساژ این روند را تسریع میکند و احتمال عفونت یا مشکلات دیگر را کاهش میدهد. انسدادهای مادرزادی معمولاً در ادامهٔ زندگی هم مشکلی ایجاد نمیکنند.
در بزرگسالان نیز چشمانداز کلی، بسته به علت، خوب است. بیشتر علل ــ بهویژه عللِ مرتبط با آسیب ــ به درمان پاسخ خوبی میدهند و روشهای متعددی میتوانند کمککننده باشند. متخصص چشم میتواند دربارهٔ درمانهای محتمل، پیامد قابلانتظار و اقداماتی که برای بهبود نتیجه میتوانید انجام دهید، اطلاعات بیشتری ارائه دهد.
پیشگیری
آیا میتوان از انسداد مجرای اشکی پیشگیری کرد؟
انسدادهای مجرای اشکی به دلایلی رخ میدهند که غیرقابلپیشبینی، خارج از کنترل شما یا غیرقابلرؤیتاند؛ بنابراین راهی برای پیشگیریِ قطعیِ آنها وجود ندارد.
بااینحال چند کار میتوانید انجام دهید تا احتمال بروز مشکلی که ممکن است به انسداد منجر شود کاهش یابد. این اقدامات عمدتاً حولِ پیشگیری از عفونت میچرخند و شامل احتیاطهای زیرند:
- از مالیدن یا تماس بیشازحد با چشمها خودداری کنید.
- از بهاشتراکگذاریِ محصولات چشمی مانند قطرهها یا لوازم آرایش خودداری کنید.
- لنزهای تماسی را مطابق دستورِ ارائهدهندهٔ مراقبت از چشم تمیز کنید.
- لوازم آرایش ــ مانند ریمل، خط چشم یا سایه ــ را هر سه تا شش ماه تعویض کنید.
- دستهای خود را بهطور مکرر و کامل بشویید.
زندگی با این وضعیت
چگونه از خود مراقبت کنم؟
اگر شما (یا کودکی که از او مراقبت میکنید) دچار انسداد مجرای اشکی هستید، یک متخصص چشم میتواند شما را در درمان و مدیریت آن راهنمایی کند. نباید تلاش کنید خودتان این وضعیت را تشخیص دهید یا درمان کنید. اگر فکر میکنید علائم انسداد دارید، برای گرفتن وقت با متخصص چشم اقدام کنید و هرچه زودتر او را ببینید.
چه زمانی باید به ارائهدهندهٔ خدمات سلامت مراجعه کنم یا بهدنبال مراقبت باشم؟
اگر انسداد مجرای اشکی دارید، متخصص چشم دستورالعملها و راهنماییهای درمانی به شما میدهد. همچنین میتوانید دربارهٔ نشانهها و علائمی که به معنیِ تماسِ فوری با آنها یا مراجعهٔ سریعتر به مراقبت پزشکی است، سؤال کنید.
چه پرسشهایی باید از پزشک بپرسم؟
ممکن است بخواهید از متخصص چشم یا ارائهدهندهٔ خدمات سلامتِ خود بپرسید:
- محتملترین علتِ انسداد مجرای اشکی چیست؟
- چه درمانهایی را توصیه میکنید؟
- آیا درمانها عارضهٔ جانبی دارند؟
- آیا انسداد مجرای اشکی با وضعیت پزشکی دیگری مرتبط است؟
- چگونه میتوانم از بازگشتِ انسداد پیشگیری کنم؟
References/منابع
American Academy of Ophthalmology EyeSmart. Ask A Doctor: How can I massage for blocked tear ducts in an adult? Accessed 1/19/2024.
American Academy of Ophthalmology EyeSmart. What Is a Blocked Tear Duct? Updated 3/1/2015. Accessed 1/19/2024.
American Academy of Ophthalmology EyeWiki. Dacryocystorhinostomy. Updated 9/4/2023. Accessed 1/19/2024.
American Academy of Ophthalmology EyeWiki. Secondary Acquired Nasolacrimal Duct Obstruction. Updated 10/14/2023. Accessed 1/19/2024.
American Society of Ophthalmic Plastic & Reconstructive Surgery. Blocked Tear Ducts – Adults Dacryocystorhinostomy (DCR). Accessed 1/19/2024.
Perez Y, Patel BC, Mendez MD. Nasolacrimal Duct Obstruction. 2023 Aug 8. In: StatPearls [Internet]. Treasure Island (FL): StatPearls Publishing; 2023 Jan. Accessed 1/19/2024.
Vagefi M. Lids & Lacrimal Apparatus. In: Riordan-Eva P, Augsburger JJ, eds. Vaughan & Asbury’s General Ophthalmology. 19th ed. McGraw Hill; 2017.
MedlinePlus: Public health information platform provided by the National Library of Medicine (NLM) and is part of the National Institutes of Health (NIH).
این مطلب با سردبیری دکتر اکبر نیکپژوه، متخصص پزشکی پیشگیری و اجتماعی، استاد دانشگاه علوم پزشکی برای استفاده در وبسایت بیمارستان تهیه شده است.
لطفاً به یاد داشته باشید که پزشکی و سلامت همواره دانشی رو به کمال است. ضمن استفاده از مطالب علمی این بسته آموزشی، توصیههای سلامتی و درمانی ویژه خودتان را از پزشکان معالجتان دریافت کنید.
سلب مسئولیت: مطالب ارائهشده صرفاً جهت اطلاعرسانی و افزایش آگاهی عمومی تهیه شده و جایگزین توصیهها و دستورات پزشکی فردی نبوده و لازم است در هر مورد از دستورات پزشک معالج پیروی کرد و با پزشک معالج مشورت نمود.
تندرستی و سلامتی کامل شما آرزوی ماست.
