انسدادِ مجرای صفراوی
وقتی تنگی یا انسدادی در مجاریِ صفراویِ شما مانع از جریانِ طبیعیِ صفرا شود، «انسدادِ مجرای صفراوی (Bile duct obstruction)» رخ میدهد. شایعترین علت، «سنگِ صفراوی (Gallstones)» است. درمان شامل شناساییِ علتِ انسداد و برطرفکردنِ آن است تا از بروز عوارضِ جدی پیشگیری شود.
انسدادِ مجرای صفراوی چیست؟
انسدادِ مجرای صفراوی به وجودِ یک گرفتگی در مجاریِ صفراویِ شما اشاره دارد. «صفرا (Bile)» شیرهای گوارشی است که چربیها را میشکند. صفرا همچنین یک مادهٔ پسماند بهنامِ «بیلیروبین (Bilirubin)» را حمل میکند.
مجاریِ صفراوی کانالهای باریکی هستند که به صفرا اجازه میدهند از «کبدِ شما (Liver)» ــ جایی که صفرا ساخته میشود ــ به «کیسهٔ صفرای شما (Gallbladder)» ــ جایی که صفرا ذخیره میشود ــ و سپس به «رودهٔ باریکِ شما (Small intestine)» ــ جایی که در هضم کمک میکند ــ جریان یابد. مجاریِ صفراوی همچنین به حرکتِ بیلیروبین از کبد کمک میکنند.
انسداد در مجاریِ صفراوی میتواند جریانِ صفرا را کُند یا متوقف کند. این مسئله میتواند باعثِ برگشت و تجمعِ صفرا در کبد شود. پیامدها میتوانند دردناک باشند و بدونِ درمان، خطرهای جدی برای سلامت ایجاد کنند.
شیوعِ انسدادهای مجرای صفراوی چقدر است؟
انسدادها شایعترین مشکلی هستند که میتوانند مجاریِ صفراوی را درگیر کنند. حدودِ ۵ نفر از هر ۱٬۰۰۰ نفر دچار «سنگِ صفراوی (Gallstones)» میشوند که در نهایت به انسداد منتهی میشود. سنگهای صفراوی، تودههای سختشدهٔ صفرا هستند. سنگهای صفراوی شایعترین علتِ انسدادِ مجاریِ صفراویاند.
علائم و علل
علائمِ انسدادِ مجرای صفراوی چه هستند؟
علائم مشابهِ علائمِ سنگِ صفرا و «یرقان (Jaundice)» هستند. علائمِ یرقان نشانهٔ آن است که بیلیروبین در جریانِ خونِ شما بیش از حد است.
نشانههایی که باید به آنها توجه کنید شامل مواردِ زیر است:
• دردِ بخشِ بالاییِ شکم (ممکن است مبهم و مداوم باشد و طی چند دقیقه بهتدریج شدت گیرد).
• زردشدنِ پوست یا سفیدیِ چشمها.
• مدفوع بهرنگِ خاکرس و ادرارِ تیره.
• تب و لرز.
• تهوع و استفراغ.
• خارشِ پوست (Pruritus).
• کاهشِ اشتها.
• کاهشِ وزنِ غیرقابلِ توضیح.
• خستگی.
چه چیزهایی باعثِ انسدادِ مجاریِ صفراوی میشوند؟
عللِ انسدادِ مجرای صفراوی شاملِ این موارد است:
• سنگِ صفراوی در مجرای صفراوی.
• «کیستهای کلدوکال (Choledochal cysts)» ــ یک وضعیتِ مادرزادیِ نادر که در آن کیستها جریانِ صفرا را کُند میکنند.
• «تنگیِ مجرای صفراوی (Bile duct stricture)» ــ باریکشدنِ غیرطبیعیِ مجرا که به یک وضعیت یا اسکار مرتبط است.
تنگیهای مجرای صفراوی میتوانند در اثرِ طیفی از وضعیتها (بدخیم و خوشخیم) ایجاد شوند. این تنگیها میتوانند بهدنبالِ ایجادِ اسکار پس از یک اقدامِ پزشکی رخ دهند، مانند «جراحیِ برداشتنِ کیسهٔ صفرا (Cholecystectomy)».
عللِ تنگیِ مجاریِ صفراوی که ممکن است به انسداد منجر شوند شاملِ این موارد است:
• سرطان (سرطانِ لوزالمعده (Pancreatic cancer)، سرطانِ مجرای صفراوی (Bile duct cancer)، سرطانِ کبد (Liver cancer) و سرطانِ متاستاتیک (Metastatic cancer)).
• وضعیتهای مادرزادی (آتِرِزیِ صفراوی (Biliary atresia) و سندرمِ آلاژیل (Alagille syndrome)).
• التهابِ مزمن در مجاریِ صفراوی (کلانژیتِ صفراویِ اولیه (Primary biliary cholangitis) و کلانژیتِ اسکلوزانِ اولیه (Primary sclerosing cholangitis)).
• پانکراتیتِ خودایمنی (Autoimmune pancreatitis) و پانکراتیت (Pancreatitis).
• التهابِ مرتبط با آسیب یا عفونتِ باکتریایی یا انگلی.
• سندرمِ میریتزی (Mirizzi syndrome).
• کولهسیستکتومی (Cholecystectomy).
• پرتودرمانی.
عوارضِ انسدادِ مجرای صفراوی چه هستند؟
انسداد میتواند باعثِ تجمعِ صفرا در کبد شود. این امر بدونِ درمان میتواند به التهابِ شدید و حتی عفونتهای تهدیدکنندهٔ حیات منجر شود. همچنین میتواند به ایجادِ اسکارِ دائمیِ کبد (سیروزِ کبد (Cirrhosis of the liver)) بینجامد که بدونِ مدیریتِ مناسب میتواند به نارساییِ کبد منجر شود.
اگر صفرا در بخشی از مجاریِ نزدیکِ کیسهٔ صفرا گیر کند، میتوانید به عفونتِ کیسهٔ صفرا (کولهسیستیت (Cholecystitis)) مبتلا شوید.
کافینبودنِ صفرا همچنین میتواند از هضمِ چربیها در رودهٔ باریک جلوگیری کند. این وضعیت میتواند به سوءتغذیه منجر شود.
تشخیص و آزمایشها
انسدادِ مجرای صفراوی چگونه تشخیص داده میشود؟
ارائهدهندهٔ خدماتِ سلامت، سابقهٔ پزشکیِ شما ــ از جمله علائم و داروها ــ را مرور میکند. معاینهٔ فیزیکی انجام میشود تا نشانههای انسداد مانند حساسیت یا تورمِ شکم بررسی شود. برای تأییدِ انسداد و تعیینِ علتِ آن به آزمایشهای خونی و تصویربرداری نیاز خواهید داشت.
آزمایشهای خون
آزمایشهای خون میتوانند نشانههای انسداد را نشان دهند. آزمایشهایی که ممکن است درخواست شوند شاملِ اینهاست:
• «شمارشِ کاملِ سلولهای خون (Complete blood count, CBC)»: یک CBC استاندارد به ارائهدهنده اجازه میدهد سلامتِ کلیِ شما را بررسی کند.
• «آزمایشهای کارکردِ کبد (Liver function tests)»: افزایشِ بیلیروبین در خون میتواند نشاندهندهٔ انسداد باشد. بالاتر بودنِ آنزیمهای کبدی از حدِ طبیعی، مانند آلکالین فسفاتاز (Alkaline phosphatase, ALP) و گاما گلوتامیل ترانسفراز (Gamma-glutamyltransferase, GGT)، میتواند به این معنا باشد که انسداد در کارکردِ کبدِ شما اختلال ایجاد کرده است.
• «آزمایشهای خونیِ لوزالمعده (Pancreas blood tests)»: بالا بودنِ آنزیمهای پانکراس، مانند آمیلاز (Amylase) و لیپاز (Lipase)، میتواند نشاندهندهٔ مشکلِ مرتبط با انسدادِ مجرای صفراوی در لوزالمعده باشد.
آزمونهای تصویربرداری
اگر نتایجِ آزمایشِ خون نشاندهندهٔ احتمالِ انسداد باشد، به آزمونهای تصویربرداری نیاز خواهید داشت. ممکن است به یک یا چند مورد از این آزمونها نیاز باشد:
• «سونوگرافی (Ultrasound)»: سونوگرافی با امواجِ صوتی از داخلِ بدنِ شما تصویر میگیرد. میتواند نامنظمیهایی را نشان دهد که به نفعِ انسداد هستند. ممکن است به سونوگرافیِ اندوسکوپیک (Endoscopic ultrasound)، سونوگرافیِ شکم (Abdominal ultrasound) یا سونوگرافیِ کبد (Liver ultrasound) نیاز داشته باشید.
• «سیتیاسکن (Computed tomography, CT scan)»: سیتیاسکن با استفاده از پرتوِ ایکس و رایانهها تصاویرِ دقیق ایجاد میکند. میتواند عللی را که در سونوگرافی دیده نمیشوند و منشأ علائمِ شما هستند رد کند.
• «آندوسکوپیِ رتروگرادِ کلانژیوپانکراتوگرافی (Endoscopic retrograde cholangiopancreatography, ERCP)»: این روش میتواند عللِ انسداد را تشخیص دهد و درمان کند. در طولِ آزمون، ارائهدهندهٔ شما لولهٔ انعطافپذیرِ نورپردازیشدهای (اندوسکوپ (Endoscope)) را بهآرامی از مری پایین میبرد تا به مجاریِ صفراوی برسد. ممکن است از ابزارهای داخلِ اندوسکوپ برای برداشتنِ نمونهٔ بافت برای «بیوپسی (Biopsy)» یا رفعِ انسداد استفاده شود. در طولِ این اقدام، تحتِ آرامبخشی خواهید بود.
• «کلانژیوپانکراتوگرافیِ تشدیدِ مغناطیسی (Magnetic resonance cholangiopancreatography, MRCP)»: این روشِ پیشرفتهٔ امآرآی، هنگامِ عبورِ مادهٔ حاجبِ ویژه از مجاریِ صفراوی، تصاویر ضبط میکند. مانند روشِ بالا، میتواند عللِ انسدادِ مجاریِ صفراوی مانند سنگ یا تنگی را نشان دهد، اما تهاجمیبودنِ کمتری دارد.
• «اسکنِ هیدا (Hepatobiliary iminodiacetic acid scan, HIDA scan)»: این اسکن هنگامِ عبورِ یک ردیابِ رادیواکتیو از مجاریِ صفراوی، تصاویر ضبط میکند. میتواند عللِ انسدادها را نشان دهد، مانند مشکلاتِ کیسهٔ صفرا یا اختلالاتِ مادرزادی که تنگی ایجاد میکنند.
• «کلانژیوگرافیِ ترانسهپاتیکِ از راهِ پوست (Percutaneous transhepatic cholangiography, PTC)»: در این روش، هنگامِ عبورِ یک مادهٔ حاجب از مجاریِ صفراوی و ورودِ آن به رودهٔ باریک، با سونوگرافی یا پرتوِ ایکس (X-ray) تصویربرداری انجام میشود. مادهٔ حاجب بخشهای مسدودشدهٔ مجاری را نمایان میکند.
درمان و مدیریت
چگونه مجرای صفراویِ خود را باز میکنید؟
درمانِ انسدادِ مجرای صفراوی به میزانِ فوریتِ مراقبت و علتِ انسداد بستگی دارد.
درمانها شاملِ این موارد است:
• «آندوسکوپیِ رتروگرادِ کلانژیوپانکراتوگرافی (Endoscopic retrograde cholangiopancreatography, ERCP)»: ممکن است سنگهای صفراویِ داخلِ مجاریِ صفراوی در طیِ این روش برداشته شوند. اندوسکوپ ابزارهایی دارد که به ارائهدهنده امکان میدهد سنگها را خرد و خارج کند.
• جراحیِ برداشتنِ کیسهٔ صفرا (کولهسیستکتومی (Cholecystectomy)): اگر مکرراً دچار سنگهای صفراوی میشوید که انسداد ایجاد میکنند، ممکن است لازم باشد کیسهٔ صفرا برداشته شود. معمولاً این کار با جراحیِ کمتهاجمی بهنامِ «لاپاروسکوپی (Laparoscopy)» انجام میشود. میتوانید بدونِ کیسهٔ صفرا زندگیِ سالمی داشته باشید.
• استنت (Stent): ممکن است یک لولهٔ فلزی یا پلاستیکی بهنامِ استنت داخلِ مجاریِ صفراوی گذاشته شود تا آنها را گشاد کند یا باز نگه دارد. اگر تنگیها علتِ انسداد باشند، ممکن است به استنت نیاز باشد.
• درمانهای سرطان: اگر تومور باعثِ انسداد باشد، ممکن است به جراحی یا سایرِ درمانهای سرطان مانند «شیمیدرمانی (Chemotherapy)» و «رادیوتراپی (Radiation therapy)» نیاز داشته باشید.
چشمانداز / پیشآگهی
چشماندازِ انسدادِ مجرای صفراوی چگونه است؟
پیشآگهی به علتِ انسداد بستگی دارد. برای نمونه، تشخیص و درمانِ سریع میتواند از عوارضِ عللی مانند سنگِ صفرا پیشگیری کند. با درمان، بسیاری از افراد بهطورِ کامل بهبود مییابند.
انسدادهای مرتبط با سرطان و بیماریِ مزمنِ کبد ممکن است دشوارتر مدیریت شوند.
وضعیتِ هر فرد متفاوت است. ارائهدهندهٔ خدماتِ سلامت توضیح خواهد داد که بر اساسِ علتِ انسداد و تأثیرِ آن بر سلامتِ شما، از درمان چه انتظاری باید داشته باشید.
پیشگیری
آیا میتوان از انسدادِ مجاریِ صفراوی پیشگیری کرد؟
همیشه نمیتوان از انسدادِ مجرای صفراوی پیشگیری کرد.
اما میتوانید با کاهشِ مصرفِ خوراکیهای پُرکلسترول، خطرِ بزرگترین علت (سنگِ صفرا) را کاهش دهید. همچنین میتوانید خطرِ چندین وضعیتِ کبدی را که ممکن است به تنگی منجر شوند با این اقدامات کاهش دهید:
• انجامِ کافیِ فعالیتِ بدنی.
• خوردنِ وعدههای مغذیِ کمچربیِ اشباع.
• حفظِ وزنِ سالم برای خودتان.
• الکل مصرف نکنید.
زندگی با این وضعیت
چه زمانی باید به ارائهدهندهٔ خدماتِ سلامت مراجعه کنم؟
اگر علائمِ انسدادِ مجرای صفراوی را تجربه میکنید به ارائهدهندهٔ خدماتِ سلامت مراجعه کنید. بسیاری از وضعیتها میتوانند برخی از علائمِ شایع (مانند دردِ شکم، تهوع و استفراغ) را ایجاد کنند. تأییدِ اینکه مسئله واقعاً انسداد است، هرچه زودتر اهمیت دارد ــ پیش از آنکه صفرا تجمع یابد و عوارض ایجاد کند.
آیا انسدادِ مجرای صفراوی یک اورژانس است؟
بله میتواند باشد، بهویژه اگر تجمعِ صفرا به التهابِ شدید و عفونت منجر شود. بهترین کار این است که بهمحضِ مشاهدهٔ علائم به ارائهدهنده مراجعه کنید تا از وقوعِ این پیامدها پیشگیری شود.
References/منابع
Camacho JC, Brody LA, Covey AM. Treatment of Malignant Bile Duct Obstruction: What the Interventional Radiologist Needs to Know (https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC8354720/). Semin Intervent Radiol. 2021;38(3):300-308. Accessed 1/30/2024.
Coucke EM, Akbar H, Kahloon A, et al. Biliary Obstruction (https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK539698/). In: StatPearls [Internet]. Treasure Island (FL): StatPearls Publishing; 2023 Jan-. Accessed 1/30/2024.
Jones MW, Weir CB, Ghassemzadeh S. Gallstones (Cholelithiasis (https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK459370/)). In: StatPearls [Internet]. Treasure Island (FL): StatPearls Publishing; 2023 Jan-. Accessed 1/30/2024.
Merck Manual. Professional Version. Choledocholithiasis and Cholangitis (https://www.merckmanuals.com/professional/hepatic-and-biliary-disorders/gallbladder-and-bile-duct-disorders/choledocholithiasis-and-cholangitis). Reviewed/Revised August 2023. Accessed 1/30/2024.
Young M, Mehta D. Percutaneous Transhepatic Cholangiogram (https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK493190/). In: StatPearls [Internet]. Treasure Island (FL): StatPearls Publishing; 2023 Jan-. Accessed 1/30/2024.
MedlinePlus: Public health information platform provided by the National Library of Medicine (NLM) and is part of the National Institutes of Health (NIH).
این مطلب با سردبیری دکتر اکبر نیکپژوه، متخصص پزشکی پیشگیری و اجتماعی، استاد دانشگاه علوم پزشکی برای استفاده در وبسایت بیمارستان تهیه شده است.
لطفاً به یاد داشته باشید که پزشکی و سلامت همواره دانشی رو به کمال است. ضمن استفاده از مطالب علمی این بسته آموزشی، توصیههای سلامتی و درمانی ویژه خودتان را از پزشکان معالجتان دریافت کنید.
سلب مسئولیت: مطالب ارائهشده صرفاً جهت اطلاعرسانی و افزایش آگاهی عمومی تهیه شده و جایگزین توصیهها و دستورات پزشکی فردی نبوده و لازم است در هر مورد از دستورات پزشک معالج پیروی کرد و با پزشک معالج مشورت نمود.
تندرستی و سلامتی کامل شما آرزوی ماست.
