تنقیهٔ باریم
تنقیهٔ باریم (Barium enema) ــ که به آن «تنقیهٔ مادهٔ حاجب (Contrast enema)» یا «سری تحتانی دستگاه گوارش (Lower GI series)» هم گفته میشود ــ نوعی ویژه از پرتو ایکس (X-ray) برای رودهٔ بزرگ شماست. در این روش، روده با مادهٔ حاجبی به نام «باریم (Barium)» پر میشود تا تصویرهای پرتو ایکس واضحتر شوند. یک ارائهدهندهٔ خدماتِ سلامت (Healthcare provider) پیش از گرفتن تصویرها، باریم را مانند یک تنقیه (Enema) به داخل راسترودهٔ شما (Rectum) وارد میکند.
تنقیهٔ باریم چیست؟
تنقیهٔ باریم یک آزمونِ گوارشی (Gastrointestinal) است که از پرتو ایکس (X-ray) برای تصویربرداری از داخلِ رودهٔ بزرگِ شما (Colon) استفاده میکند. پیش از گرفتن تصویرها، یک ارائهدهندهٔ خدماتِ سلامت مایعِ ویژهای را به داخلِ راستروده تزریق میکند (این کار «تنقیه» نام دارد). این مایع، «باریم» است؛ مادهای سفید و گچی که سطحِ داخلیِ رودهٔ شما را میپوشاند و تصویرها را واضحتر میکند. باریم نوعی مایعِ حاجب (Contrast fluid) است. به تنقیهٔ باریم «تنقیهٔ مادهٔ حاجب» نیز گفته میشود.
دو نوع وجود دارد:
- تنقیهٔ تککنتراست (Single-contrast enema) فقط از باریم بهعنوانِ مادهٔ حاجب استفاده میکند.
- تنقیهٔ دوکنتراست (Double-contrast enema) همچنین هوا را برای انبساطِ کولون به داخلِ آن میدمد.
چرا ممکن است تنقیهٔ باریم انجام دهید؟
اگر دچار علائمِ نامشخصی در رودهٔ بزرگ خود باشید، ممکن است تنقیهٔ باریم برای شما انجام شود، مانند:
- خونریزیِ مقعدی یا وجودِ خون در مدفوع
- تغییرات در عاداتِ روده (مثلاً تعداد دفعاتِ دفع)
- اسهالِ مزمنِ نامشخص
- دردِ نامشخصِ قسمتِ تحتانیِ شکم
- کاهشِ وزنِ نامشخص
این آزمون میتواند چیزهایی را در رودهٔ شما نشان دهد که ممکن است به توضیحِ علائمتان کمک کند، مانند:
- فیستولِ مقعدی (Anal fistula)
- انسدادِ روده (Bowel obstruction)
- پولیپهای رودهٔ بزرگ (Colon polyps)
- دیورتیکولوز (Diverticulosis)
- کولیتِ زخمی (Ulcerative colitis)
تنقیهٔ باریم (یا «سری تحتانی دستگاه گوارش») تنها یکی از چندین آزمونی است که بخشِ تحتانیِ دستگاهِ گوارش شما را بررسی میکند. انواعِ مختلفِ آزمونها برای افرادِ مختلف مزایا و معایبِ متفاوتی دارند. تنقیههای باریم بهاندازهٔ گذشته رایج نیستند، زیرا در بسیاری از موارد آزمایشهایی مانند کولونوسکوپی (Colonoscopy) و کولونوگرافی (Colonography) بهتر عمل میکنند. اما در مواردِ دیگر، تنقیهٔ باریم ممکن است مزایای مشخصی نسبت به این آزمونها داشته باشد.
برایِ مثال:
- دسترسیِ آن از کولونوسکوپی یا کولونوگرافی بیشتر است.
- از کولونوسکوپی کمتهاجمیتر است و به بیهوشی (Anesthesia) نیاز ندارد.
- ممکن است به مادهٔ حاجب (Contrast dye) موردِ استفاده در کولونوگرافی حساسیت داشته باشید، اما به باریم نه.
- ارائهدهندهٔ شما ممکن است بهدنبالِ چیزِ مشخصی باشد که در پرتو ایکس بهسادگی دیده میشود.
جزئیات آزمون
تنقیهٔ باریم چگونه کار میکند؟
پرتو ایکس (X-ray) ــ رادیوگرافی (Radiography) ــ از دوزهای اندکی از تابش برای ایجادِ تصویر از اندامها و بافتهای بدنِ شما استفاده میکند. تنقیهٔ باریم از نوعِ ویژهای از پرتو ایکس به نامِ فلوروسکوپی (Fluoroscopy) بهره میبرد که شبیهِ پرتو ایکسِ ویدئویی است. فلوروسکوپی حرکتِ زنده در اندامهای شما را نشان میدهد که برای مشاهدهٔ چگونگیِ کارکردِ آنها مفید است. مایعهای حاجبی مانند باریم دیدنِ داخل را آسانتر میکنند. همچنین میتوانید حرکتِ مایع را هنگام عبور از کولون مشاهده کنید.
چگونه برای تنقیهٔ باریم آماده شوم؟
برای اینکه آزمون بهخوبی کار کند، باید رودهٔ شما پاک باشد. ارائهدهندهٔ شما یک «آمادهسازیِ روده (Bowel preparation)» مشابهِ آنچه پیش از کولونوسکوپی انجام میشود، برای پیش از آزمون تجویز میکند. بیشترِ کیتهای آمادهسازیِ روده شامل یک ملینِ خوراکی (Oral laxative) و دستورالعملهایِ دقیقِ چگونگیِ مصرفِ آن هستند. در بیشترِ موارد، بهمدتِ چند روز پیش از مصرفِ ملین از یک رژیمِ «مایعاتِ شفاف (Clear liquid diet)» پیروی خواهید کرد. برخی افراد ممکن است دستورالعملهای متفاوتی دریافت کنند.
ارائهدهندهٔ خود را از همهٔ داروها، مکملها و وضعیتهایِ سلامتِ کنونی ــ از جمله بارداری ــ آگاه کنید. ممکن است بسته به شرایطِ شما، زمانِ آزمون را تغییر دهند یا دستورالعملهای شما را تنظیم کنند.
در طولِ انجامِ تنقیهٔ باریم چه رخ میدهد؟
یک رادیولوژیست (Radiologist) یا کارشناسِ رادیولوژی (Radiology technician) آزمون را در بیمارستان یا یک مرکزِ سرپاییِ تصویربرداری (Outpatient radiology center) انجام میدهد. تنقیهٔ باریم معمولاً حدودِ ۳۰ تا ۶۰ دقیقه طول میکشد. هنگامِ ورود، لباسِ بیمارستان میپوشید. سپس، به پهلو روی تختِ آزمون دراز میکشید. آرامبخشی (Sedation) یا بیهوشی دریافت نخواهید کرد، بنابراین کاملاً هوشیار خواهید بود و میتوانید حین آزمون با تکنسینها گفتگو کنید.
ارائهدهندهٔ شما:
- یک لولهٔ روانکاریشده را بهآرامی در «مقعد (Anus/Butthole)» وارد میکند و مایعِ باریم را از طریقِ لوله به داخلِ رودهٔ شما تزریق میکند (اگر تنقیهٔ دوکنتراست انجام شود، لوله همچنین هوا را هم به داخلِ آن میدمد).
- هنگامِ ثابت نگهداشتنِ بدنتان از شما پرتو ایکس میگیرد (گاهی لازم است نفستان را حبس کنید و ممکن است از شما بخواهند در وضعیتهایِ مختلف قرار بگیرید و آنها را حینِ آزمون نگه دارید).
- بالونِ انتهایِ لوله را خالی میکند و اجازه میدهد باریم خارج شود (ممکن است مقدارِ کمی داخلِ روده باقی بماند، بنابراین توالت یا لگن (Bedpan) نزدیکِ شما خواهد بود تا بقیه را دفع کنید).
هنگامی که مایع (و گاز) رودهٔ شما را پُر میکند، ممکن است احساسِ پُریِ ناراحتکننده یا احساسِ نیازِ به دفع داشته باشید. (نگران نباشید؛ این اتفاق نمیافتد. بالونِ انتهایِ لوله هرگونه نشت را میگیرد.)
چه خطرات یا عوارضِ جانبیِ احتمالیِ آزمون وجود دارد؟
یبوست شایعترین عارضهٔ جانبیِ تنقیهٔ باریم است. نوشیدنِ آبِ فراوان پس از انجامِ روش میتواند از آن پیشگیری کند. بیشترِ موارد خفیفاند، اما اگر شدید باشد، میتواند باعثِ انسدادِ روده شود.
برخی آمادهسازیهایِ روده بهندرت میتوانند در برخی افراد بهدلیلِ «سدیمِ فسفات (Sodium phosphate)» موجود در فرمولاسیون، عدمِ تعادلِ الکترولیتها (Electrolyte imbalances) یا آسیبِ کلیه (Kidney injury) ایجاد کنند. ارائهدهندهٔ شما فرمولِ مناسبی را برای شما برمیگزیند.
سایرِ خطرات و عوارض بسیار نادرند. این موارد شاملِ مواردِ زیر میشوند:
- واکنشهایِ آلرژیک به باریم (Allergic reactions)
- نشتِ باریم از یک سوراخ یا پارگی در رودهٔ شما
- آسیبِ ناشی از تابش (Radiation) به شما یا جنین اگر باردار باشید
نتایج و پیگیری
پس از آزمون چه انتظاری داشته باشم؟
پس از آزمون میتوانید به عاداتِ غذایی و فعالیتهایِ معمولِ خود بازگردید. ممکن است تا یک ساعتِ بعد کمی احساسِ نفخ یا ناراحتی داشته باشید. این احساس باید با خروجِ باریم و گاز از بدنتان بهتر شود. ممکن است مدفوعِ شما در چند روزِ آینده بهدلیلِ باریم کمی سفید بهنظر برسد. اگر احساس میکنید نمیتوانید دفعِ مدفوع یا گاز داشته باشید، با ارائهدهندهٔ خود تماس بگیرید. آنها راههایی برای کمک به حرکتِ روده پیشنهاد میکنند و در صورتِ لزوم مداخله خواهند کرد.
ممکن است چند روز طول بکشد تا نتایجِ آزمون را دریافت کنید. ارائهدهندهٔ خدماتِ سلامتِ شما پس از دریافتِ گزارش از رادیولوژیست با شما تماس میگیرد. آنها نتایج را توضیح خواهند داد و پیشنهادهایِ بعدی را مطرح میکنند.
چه زمانی باید با پزشکم تماس بگیرم؟
اگر پس از انجامِ روش دچار هرگونه علامتِ نگرانکننده شدید، حتماً با ارائهدهندهٔ خود تماس بگیرید، مانند:
- وجودِ خون در مدفوع
- سرگیجه یا ضعف
- تب
- دردِ شدیدِ شکم یا تورم
- اگر پس از دو روز نتوانستید مدفوع کنید یا گاز دفع کنید
References/منابع
International Foundation for Gastrointestinal Disorders. Lower GI Series: Barium Enema. Accessed 6/9/2025.
National Institute of Diabetes and Digestive and Kidney Diseases (U.S.). Lower GI Series. Updated 6/2016. Accessed 6/9/2025.
OncoLink®. Lower GI Series (Barium Enema). Updated 9/6/2024. Accessed 6/9/2025.
Radiological Society of North America. Lower GI X-ray. Updated 5/1/2023. Accessed 6/9/2025.
MedlinePlus: Public health information platform provided by the National Library of Medicine (NLM) and is part of the National Institutes of Health (NIH).
این مطلب با سردبیری دکتر اکبر نیکپژوه، متخصص پزشکی پیشگیری و اجتماعی، استاد دانشگاه علوم پزشکی برای استفاده در وبسایت بیمارستان تهیه شده است.
لطفاً به یاد داشته باشید که پزشکی و سلامت همواره دانشی رو به کمال است. ضمن استفاده از مطالب علمی این بسته آموزشی، توصیههای سلامتی و درمانی ویژه خودتان را از پزشکان معالجتان دریافت کنید.
سلب مسئولیت: مطالب ارائهشده صرفاً جهت اطلاعرسانی و افزایش آگاهی عمومی تهیه شده و جایگزین توصیهها و دستورات پزشکی فردی نبوده و لازم است در هر مورد از دستورات پزشک معالج پیروی کرد و با پزشک معالج مشورت نمود.
تندرستی و سلامتی کامل شما آرزوی ماست.
