بیهوشی (Anesthesia)
متخصص بیهوشی از داروهایی به نام بیحسکنندهها (Anesthetics) استفاده میکند تا در طول انجام اقدامات پزشکی، احساس درد نکنید. بیحسی موضعی (Local anesthesia) و بیحسی ناحیهای (Regional anesthesia) فقط بخش خاصی از بدن را بیحس میکنند. بیهوشی عمومی (General anesthesia) باعث بیهوشی موقت (خواب رفتن) میشود تا بتوان جراحیهای تهاجمیتر را انجام داد.
مرور کلی
بیهوشی چیست؟
بیهوشی (Anesthesia) به استفاده از داروهایی گفته میشود که مانع احساس درد در حین عمل یا فرایند پزشکی میشوند. بیحسکنندهها بهطور موقت سیگنالهای حسی اعصاب را از محل عمل به مراکز مغز مسدود میکنند.
انواع مختلف بیهوشی به روشهای متفاوتی عمل میکنند. برخی داروهای بیحسی فقط نواحی خاصی از بدن را بیحس میکنند، درحالیکه برخی دیگر، مغز را بیحس مینمایند تا در طول جراحیهای تهاجمی، در خواب باشید.
انواع بیهوشی
نوع بیهوشی که ارائهدهندهٔ خدمات سلامت شما انتخاب میکند، به نوع و وسعت عمل بستگی دارد. گزینهها شامل موارد زیر است:
- بیحسی موضعی (Local anesthesia): این روش بخش کوچکی از بدن را بیحس میکند. معمولاً در جراحیهای کمتهاجمی مانند عمل آبمروارید (Cataract surgery) یا نمونهبرداری از پوست (Skin biopsy) استفاده میشود. در این حالت بیمار بیدار است.
- تسکین یا آرامبخشی (Sedation): که به آن خواب نیمهعمیق (Twilight sleep) نیز گفته میشود، باعث آرامش شما تا حدی میشود که چرت میزنید اما در صورت نیاز میتوانید بیدار شوید. این روش معمولاً برای اقداماتی مانند کشیدن دندان عقل (Wisdom teeth removal)، کاتتریزاسیون قلب (Cardiac catheterization) یا برخی کولونوسکوپیها (Colonoscopies) استفاده میشود. در این حالت کاملاً بیهوش نیستید، اما احتمالاً چیزی از عمل به خاطر نخواهید آورد.
- بیحسی ناحیهای (Regional anesthesia): درد را در بخش بزرگتری از بدن مانند یک اندام یا تمام قسمتهای پایین قفسهٔ سینه مسدود میکند. نمونهها شامل اپیدورال (Epidural) برای کاهش درد زایمان یا بلوک بازو برای جراحی دست هستند. ممکن است همراه با آرامبخشی یا بهتنهایی استفاده شود.
- بیهوشی عمومی (General anesthesia): این روش باعث بیهوشی کامل و نداشتن احساس درد میشود. برای جراحیهای تهاجمیتر در سر، قفسهٔ سینه یا شکم از این نوع بیهوشی استفاده میشود.
جزئیات درمان
چه کسی بیهوشی را انجام میدهد؟
اگر اقدام پزشکی سادهای دارید که فقط نیاز به بیحسی در ناحیهای کوچک دارد، معمولاً همان پزشک انجامدهندهٔ عمل، بیحسکننده را تزریق میکند. اما برای اقدامات پیچیدهتر و تهاجمیتر، پزشک متخصص بیهوشی (Anesthesiologist) داروهای بیهوشی را تجویز کرده و درد شما را قبل، حین و بعد از جراحی کنترل میکند.
تیم بیهوشی ممکن است شامل موارد زیر باشد:
- پزشکان در حال آموزش تخصصی (رزیدنت یا فلو).
- پرستار بیهوشی ثبتشده (CRNA: Certified Registered Nurse Anesthetist).
- دستیار متخصص بیهوشی (CAA: Certified Anesthesiologist Assistant).
چگونه باید برای بیهوشی آماده شوم؟
اطمینان حاصل کنید که پزشک شما فهرست بهروزی از داروها، ویتامینها و مکملهایی که مصرف میکنید، دارد. برخی داروها میتوانند با بیهوشی تداخل داشته باشند یا خطر عوارض را افزایش دهند. همچنین باید:
- تا ۸ ساعت قبل از عمل از خوردن و نوشیدن خودداری کنید، مگر اینکه پزشک دستور دیگری داده باشد.
- سیگار نکشید، حتی اگر فقط یک روز قبل از عمل باشد. برای بهترین نتیجه، دو هفته قبل از عمل ترک کنید.
- مصرف مکملهای گیاهی را یک تا دو هفته قبل از عمل، طبق دستور پزشک قطع کنید.
- مصرف داروهای ناتوانی جنسی را ۲۴ ساعت قبل از عمل متوقف کنید.
- برخی از داروهای فشار خون را طبق دستور پزشک با کمی آب مصرف کنید.
در طول بیهوشی چه اتفاقی میافتد؟
در طول بیهوشی، پزشک:
- یک یا چند نوع بیهوشی را تجویز میکند و ممکن است داروهای ضد تهوع نیز بدهد.
- علائم حیاتی شامل فشار خون، سطح اکسیژن خون، نبض و ضربان قلب را پایش میکند.
- در صورت بروز مشکلاتی مانند واکنش آلرژیک یا تغییر علائم حیاتی، آنها را کنترل مینماید.
- دستورالعملهایی برای کنترل درد پس از عمل ارائه میدهد.
پس از بیهوشی چه باید کرد؟
اگر فقط بیحسی موضعی داشتهاید، معمولاً میتوانید پس از درمان به فعالیتهای عادی یا کار بازگردید، مگر اینکه پزشک خلاف آن را توصیه کند. در صورت دریافت بیحسی ناحیهای، بیهوشی عمومی یا آرامبخشی، نیاز به استراحت بیشتری دارید. توصیهها:
- کسی باید شما را به خانه برساند.
- تا پایان روز استراحت کنید.
- تا ۲۴ ساعت رانندگی یا کار با دستگاهها انجام ندهید.
- الکل مصرف نکنید.
- فقط داروها یا مکملهایی را مصرف کنید که پزشک تأیید کرده است.
- تا ۲۴ ساعت تصمیمهای مهم یا قانونی نگیرید.
عوارض و مزایا
عوارض احتمالی بیهوشی چیست؟
بیشتر عوارض بیهوشی موقتیاند و معمولاً ظرف ۲۴ ساعت برطرف میشوند. بسته به نوع بیهوشی ممکن است موارد زیر را تجربه کنید:
- درد یا گرفتگی عضلانی یا کمردرد.
- لرز بهدلیل کاهش دمای بدن (هیپوترمی).
- دشواری در ادرار کردن.
- خستگی.
- سردرد.
- خارش.
- تهوع یا استفراغ.
- درد، حساسیت یا کبودی در محل تزریق.
- گلودرد (فارنژیت – Pharyngitis).
خطرات یا عوارض احتمالی بیهوشی چیست؟
هر سال میلیونها نفر با بیهوشی ایمن تحت عمل جراحی قرار میگیرند، اما مانند هر اقدام پزشکی، بیهوشی هم خطراتی دارد، از جمله:
- آگاهی حین بیهوشی (Anesthetic awareness): حدود ۱ نفر از هر ۱۰۰۰ نفر ممکن است در حین بیهوشی عمومی دچار آگاهی شوند و محیط اطراف را درک کنند، اما نتوانند حرکت یا صحبت کنند.
- فروریزش ریه (Atelectasis): در جراحیهایی که از لولهٔ تنفسی یا بیهوشی عمومی استفاده میشود، ممکن است رخ دهد؛ زمانی که کیسههای هوایی ریه تخلیه یا پر از مایع میشوند.
- هیپرترمی بدخیم (Malignant hyperthermia): یک واکنش خطرناک و ارثی نسبت به داروهای بیهوشی است که در حین عمل باعث تب بالا و انقباض عضلات میشود. اگر خود یا اعضای خانواده سابقهٔ این بیماری را دارید، حتماً به پزشک بیهوشی اطلاع دهید.
- آسیب عصبی: گرچه نادر است، اما ممکن است باعث درد عصبی، بیحسی یا ضعف موقت یا دائمی شود.
- دلیریوم پس از عمل (Postoperative delirium): در سالمندان شایعتر است و باعث سردرگمی موقت برای حدود یک هفته میشود. در برخی موارد مشکلات حافظه و یادگیری طولانیمدت نیز رخ میدهد.
چه کسانی بیشتر در معرض خطر عوارض بیهوشی هستند؟
برخی شرایط، خطر بیهوشی را افزایش میدهند:
- سن بالا.
- دیابت یا بیماری کلیوی.
- سابقهٔ خانوادگی هیپرترمی بدخیم.
- بیماری قلبی، فشار خون بالا یا سکته مغزی.
- بیماری ریوی مانند آسم یا بیماری مزمن انسدادی ریه (COPD).
- چاقی (شاخص تودهٔ بدنی بالای ۳۰).
- تشنج یا سایر اختلالات عصبی.
- آپنهٔ خواب (Sleep apnea).
- سیگار کشیدن.
بهبودی و چشمانداز
داروهای بیهوشی چقدر در بدن باقی میمانند؟
داروهای بیهوشی ممکن است تا ۲۴ ساعت در بدن باقی بمانند. اگر بیهوشی ناحیهای، عمومی یا آرامبخشی داشتهاید، تا زمانی که اثر داروها از بین نرفته است، نباید رانندگی یا کار کنید. در مورد بیحسی موضعی، میتوانید طبق نظر پزشک فعالیتهای معمول خود را از سر بگیرید.
چه زمانی باید با پزشک تماس بگیرم؟
در صورت بروز موارد زیر پس از بیهوشی، با پزشک تماس بگیرید:
- دشواری در تنفس.
- خارش یا کهیر یا تورم شدید.
- بیحسی یا فلج در هر قسمت از بدن.
- اختلال گفتار (لکنت یا نامفهومی گفتار).
- دشواری در بلع (Dysphagia).
پرسشهای متداول
بیهوشی چقدر طول میکشد؟
مدت زمان اثر بیهوشی بستگی به نوع عمل دارد. پزشک دوز مناسب را براساس نیاز شما و طول مدت جراحی تعیین میکند.
آیا بیهوشی مسکن است؟
از نظر فنی، خیر. بیهوشی مانع احساس درد میشود، اما مسکنها (Analgesics) به داروهایی گفته میشود که درد را بدون ازبینبردن هوشیاری یا احساس، کاهش میدهند. درحالیکه بیهوشی موجب ازبینرفتن حس فیزیکی با یا بدون بیهوشی میشود.
بیهوشی در بارداری چه اثری دارد؟
بیحسی موضعی فقط ناحیهٔ کوچکی از بدن را بیحس میکند و معمولاً در دوران بارداری یا شیردهی بیخطر است. بسیاری از زنان باردار در حین زایمان بهصورت ایمن بیحسی ناحیهای مانند اپیدورال یا بلوک نخاعی (Spinal block) دریافت میکنند. پزشک ممکن است پیشنهاد کند که اقدامات غیراورژانسی که نیاز به بیهوشی ناحیهای یا عمومی دارند تا پس از زایمان به تعویق بیفتند.
بیهوشی در دوران شیردهی چه اثری دارد؟
بیهوشی معمولاً برای مادر و نوزاد بیخطر است. داروهای بیهوشی از جمله بیهوشی عمومی، بهسرعت از بدن دفع میشوند. پزشک ممکن است توصیه کند اولین شیر پس از بیهوشی عمومی را بدوشید و دور بریزید. در این باره از پزشک خود بپرسید.
Resources/منابع
American Association of Nurse Anesthetists. All About Anesthesia. Accessed 5/30/2023.
American Society of Anesthesiologists. Anesthesia 101. Accessed 5/30/2023.
National Institute of General Medical Sciences (U.S.). Anesthesia. Accessed 5/30/2023.
MedlinePlus: Public health information platform provided by the National Library of Medicine (NLM) and is part of the National Institutes of Health (NIH).
این مطلب با سردبیری دکتر اکبر نیکپژوه، متخصص پزشکی پیشگیری و اجتماعی، استاد دانشگاه علوم پزشکی برای استفاده در وبسایت بیمارستان تهیه شده است.
لطفاً به یاد داشته باشید که پزشکی و سلامت همواره دانشی رو به کمال است. ضمن استفاده از مطالب علمی این بسته آموزشی، توصیههای سلامتی و درمانی ویژه خودتان را از پزشکان معالجتان دریافت کنید.
سلب مسئولیت: مطالب ارائهشده صرفاً جهت اطلاعرسانی و افزایش آگاهی عمومی تهیه شده و جایگزین توصیهها و دستورات پزشکی فردی نبوده و لازم است در هر مورد از دستورات پزشک معالج پیروی کرد و با پزشک معالج مشورت نمود.
تندرستی و سلامتی کامل شما آرزوی ماست.
