غربالگری اختلال کمتوجهی/بیشفعالی
برای تشخیص «اختلال کمتوجهی/بیشفعالی (Attention-deficit/hyperactivity disorder, ADHD)»، ارائهدهندگانِ خدماتِ سلامت از مجموعهای استاندارد از معیارها در «راهنمای تشخیصی و آماری اختلالات روانیِ انجمن روانپزشکی استفاده میکنند. آنها همچنین باید سایر وضعیتهایی را که میتوانند علائمی مشابه ایجاد کنند، را رد کنند.
مرور کلی
غربالگری اختلال کمتوجهی/بیشفعالی چیست؟
اگر شما یا فرزندتان علائمِ اختلال کمتوجهی/بیشفعالی دارید، یک ارائهدهندهٔ خدمات سلامت ممکن است «غربالگری اختلال کمتوجهی/بیشفعالی» را توصیه کند. به غربالگری اختلال کمتوجهی/بیشفعالی «ارزیابی اختلال کمتوجهی/بیشفعالی» نیز گفته میشود. غربالگری اختلال کمتوجهی/بیشفعالی یک ارزیابی است که میتواند این اختلال را تشخیص دهد؛ این یک «آزمون» نیست.
اختلال کمتوجهی/بیشفعالی چیست؟
اختلال کمتوجهی/بیشفعالی یک وضعیتِ «عصبیرشدی (Neurodevelopmental)» است که اغلب از سنینِ پایین آغاز میشود. اختلالِ کمتوجهی/بیشفعالیِ بدونِ بیشفعالی قبلاً با نام «اختلالِ نقصِ توجه (Attention-deficit disorder, ADD)» شناخته میشد، اما اکنون این نیز نوعی از اختلال کمتوجهی/بیشفعالی محسوب میشود. افرادِ مبتلا به اختلال کمتوجهی/بیشفعالی ممکن است در موارد زیر مشکل داشته باشند:
- تکانشگری.
- بیشفعالی.
- حواسپرتی.
- پیروی از دستورالعملها.
- تکمیلِ کارها.
ارزیابی اختلال کمتوجهی/بیشفعالی چه زمانی انجام میشود؟
ارزیابیِ اختلال کمتوجهی/بیشفعالی معمولاً زمانی انجام میشود که یکی از والدین، یک معلم یا پزشکِ کودکان متوجهِ علائمِ این اختلال در کودکی میشود که در تواناییِ او برای عملکرد در خانه و مدرسه اختلال ایجاد کرده است.
اختلال کمتوجهی/بیشفعالی اغلب ابتدا در کودکان تشخیص داده میشود. «آکادمی اطفال (Academy of Pediatrics)» توصیه میکند که ارائهدهندگانِ خدماتِ سلامت بهطورِ منظم از والدین، معلمان و سایر مراقبان دربارهٔ رفتارِ کودک در محیطهای مختلف، از جمله در خانه و مدرسه، سؤال کنند.
اگر شما متوجهِ تغییراتِ رفتاری در فرزندتان شدید یا بهعنوانِ بزرگسال علائمِ اختلال کمتوجهی/بیشفعالی را تجربه کردید، ارائهدهندهٔ خدمات سلامت ممکن است ارزیابیِ این اختلال را درخواست کند. درمانِ قطعی برای اختلال کمتوجهی/بیشفعالی وجود ندارد. اما انجامِ ارزیابی و تشخیصِ زودهنگام میتواند کیفیتِ زندگی را زودتر بهبود دهد، زیرا این وضعیت میتواند با مشکلاتِ یادگیری و رفتاری همراه باشد.
چطور میتوانم برای فرزندم غربالگری اختلال کمتوجهی/بیشفعالی بگیرم؟
اگر چنین فکر میکنید، نخستین گام صحبت با «پزشکِ کودکان (Pediatrician)» فرزندتان است:
- فرزندتان در توجه، بیشفعالی یا تکانشگری مشکل دارد.
- رفتارِ او بر عملکردش در خانه و مدرسه تأثیر میگذارد.
اگر علائم بر تواناییِ یادگیریِ فرزندتان تأثیر بگذارد، پزشکِ کودکان احتمالاً توصیه میکند با مدرسه تماس بگیرید و «ارزیابیِ یادگیری» را درخواست کنید. تا حد امکان دربارهٔ نوعِ دشواریهایِ یادگیری یا رفتاریِ فرزندتان دقیق باشید، مانند وارونهنویسیِ حروف یا اعداد یا دشواری در نوشتنِ آنها.
مدارس موظفاند کودکان (۳ تا ۲۱ سال) را از نظرِ شواهدِ یک ناتوانی که بر یادگیری تأثیر میگذارد، غربال کنند. این ارزیابی رایگان است و (طبقِ قانون) باید شاملِ آزمونهای استانداردِ مناسب باشد.
مدرسه نمیتواند اختلال کمتوجهی/بیشفعالی را تشخیص دهد، اما میتواند علائم را ثبت کند و برای فرزندِ شما برچسب/طبقهبندیِ «سایر مشکلات سلامت (Other Health Impaired, OHI)» تعیین کند. شما یک نسخه از این گزارش را به وقتِ غربالگریِ اختلال کمتوجهی/بیشفعالی نزدِ پزشکِ کودکان میبرید. ارزیابیِ مدرسه به پزشکِ کودکان در ارزیابیِ فرزندتان کمک میکند.
آیا غربالگری اختلال کمتوجهی/بیشفعالی فقط برای کودکان است؟
خیر. بزرگسالان میتوانند در هر سنی غربالگری و تشخیصِ اختلال کمتوجهی/بیشفعالی داشته باشند. حدودِ ۴٪ از افراد بزرگتر از ۱۸ سال بهطورِ منظم رفتارهای مربوط به این اختلال را تجربه میکنند. معمولاً آنها این رفتارها را از کودکی داشتهاند اما هرگز تشخیص نگرفتهاند. اگر علائمِ این اختلال را تجربه میکنید، دربارهٔ غربالگری با ارائهدهندهٔ خدمات سلامت صحبت کنید.
چه کسی ارزیابی اختلال کمتوجهی/بیشفعالی را انجام میدهد؟
در اغلبِ موارد، «پزشکِ کودکان» یا «ارائهدهندهٔ مراقبتهایِ اولیه (Primary care provider)» ارزیابیِ اختلال کمتوجهی/بیشفعالی را انجام میدهد. در برخی موارد، ارائهدهنده ممکن است توصیه کند فرزندتان را نزدِ فردی ببرید که در اختلال کمتوجهی/بیشفعالی و سایر اختلالاتِ رشدی، رفتاری یا سلامتِ روان تخصص دارد.
جزئیات آزمایش
غربالگری اختلال کمتوجهی/بیشفعالی چگونه انجام میشود؟
ارائهدهندگانِ خدمات سلامت از مجموعهای از گامها برای رسیدن به تشخیص استفاده میکنند. بخشی از غربالگری شاملِ «راهنماهای موجود در راهنمای تشخیصی و آماری اختلالات روانی، ویرایش پنجم ـ بازنگری متنی (DSM-5-TR™)»ِ «انجمن روانپزشکی» است.
تشخیصِ اختلال کمتوجهی/بیشفعالی فرایندی سهمرحلهای است:
- شناساییِ اینکه آیا علائمِ اختلال کمتوجهی/بیشفعالی وجود دارد و عملکردِ روزانه را مختل میکند یا نه.
- ردِ وجودِ عللِ جایگزین برای حضورِ علائم، مانند اختلالاتِ خواب، مشکلاتِ اجتماعی، اختلالاتِ سازگاری و افسردگی.
- شناساییِ همبود/همایندی (کوموربیدیتی)، مانند حضورِ ناتوانیِ یادگیری، اختلالِ اضطرابی، ناتوانیِ ذهنی یا اختلالِ خلقی.
آنچه میتوانید در یک ارزیابیِ معمولِ اختلال کمتوجهی/بیشفعالی انتظار داشته باشید:
- یک معاینهٔ پزشکی، جسمی یا عصبرشدی مشخص میکند آیا شما یا فرزندتان معیارهای علائمِ این اختلال، از جمله بیشفعالی، بیتوجهی یا تکانشگری را دارید یا نه.
- ثبتِ علائم با استفاده از مقیاسهایِ درجهبندی و سایر منابعِ اطلاعاتی تضمین میکند شما یا فرزندتان معیارهای استاندارد را برآورده میکنید.
- یک مصاحبه شاملِ پرسشهایی دربارهٔ رفتارِ کودک شما در مکانهای مختلف، مانند خانه و مدرسه، است.
برای تشخیصِ اختلال کمتوجهی/بیشفعالی، ارائهدهندگان بهدنبالِ این شرایط هستند:
- برای کودکان، شش یا بیش از شش علامت در یکی از دو دستهٔ اصلی (یا هر دو) طیِ شش ماهِ اخیر ــ «بیتوجهی» و «بیشفعالی/تکانشگری».
- برای بزرگسالان، دستکم پنج رفتارِ تثبیتشدهٔ مرتبط با این اختلال در یک دسته (بیتوجهی یا بیشفعالی/تکانشگری) بهمدتِ شش ماه.
- بزرگسالان یا کودکان باید رفتارِ علامتی در دو یا بیش از دو محیط داشته باشند، مانند خانه، مدرسه یا محلِ کار؛ که معمولاً توسطِ دو یا بیش از دو ناظر شناسایی میشود.
- علائم ناتوانکنندهاند و در عملکردِ روزانه اختلال ایجاد میکنند.
- رفتارِ علامتی از کودکی آغاز شده است، معمولاً پیش از ۱۲سالگی.
- علائم ناشی از اختلالِ دیگری نیستند. برای مثال، علائم نمیتوانند ناشی از اضطراب یا افسردگی باشند.
نمونههایی از پرسشهای غربالگری اختلال کمتوجهی/بیشفعالی چیست؟
در طولِ مصاحبه، ارائهدهنده دربارهٔ رشد، سلامت و سابقهٔ خانوادگی و سبکِ زندگیِ شما یا فرزندتان گفتگو میکند. آنها ممکن است با افرادِ دیگری مانند اعضای خانواده، دوستان، معلمان یا مربیان نیز مصاحبه کنند.
ارائهدهنده ممکن است چنین پرسشهایی بپرسد:
- شما یا فرزندتان هر چند وقت یکبار پس از اینکه بخشهای چالشبرانگیزِ یک پروژه یا کار را انجام دادید، در تمامکردنِ آن مشکل دارید؟
- آیا عضو/اعضای درجهیکِ خانواده (پدر و مادر، برادر یا خواهر) هستند که فکر میکنید ممکن است دچارِ این اختلال بوده یا باشند، چه تشخیص/درمان گرفته باشند چه نه؟
- شما یا فرزندتان هر چند وقت یکبار هنگامِ نشستنِ طولانی با دستها یا پاها ور میروید/تکان میخورید؟
- شما یا فرزندتان هر چند وقت یکبار با فعالیت یا سروصدای اطراف حواسپرت میشوید؟
- شما یا فرزندتان هر چند وقت یکبار در موقعیتهایی که نوبتگرفتن لازم است، در انتظارِ نوبتِ خود مشکل دارید؟
چه شرایطِ دیگری میتواند علائمِ اختلال کمتوجهی/بیشفعالی ایجاد کند؟
برای انجامِ یک تشخیصِ دقیق، ارائهدهنده باید سایر وضعیتهایی را که ممکن است علائمِ این اختلال را ایجاد کنند، رد کند. اینها شاملِ موارد زیرند:
- اضطراب.
- افسردگی.
- ناتوانیهایِ یادگیری.
- اوتیسم.
- تشنجهایِ کشفنشده.
- اختلالاتِ پزشکی که بر عملکردِ مغز اثر میگذارند، مانند اختلالاتِ تیروئید.
- مسمومیت با سرب (Lead toxicity/poisoning).
- مشکلاتِ خواب.
آیا همهٔ غربالگریهای اختلال کمتوجهی/بیشفعالی یکساناند؟
ارائهدهندگانِ خدمات سلامت از همان «راهنماهای DSM-5-TR» استفاده میکنند. این تضمین میکند که آنها با استفاده از استانداردهایِ مناسب، افراد را برای اختلال کمتوجهی/بیشفعالی تشخیص داده و درمان میکنند. با این حال ممکن است از ابزارهای متفاوتی برای شناساییِ معیارهایِ علائمِ این وضعیت استفاده کنند.
ارائهدهندهٔ شما ممکن است باقیِ فرایندِ غربالگری را بر اساسِ علائمِ منحصربهفردِ شما سفارشی کند. برای مثال، اگر در محیطهایِ یادگیری در «توجه» مشکل دارید، ممکن است به فرایندِ غربالگریِ متفاوتی نسبت به فردی که در مدیریتِ هیجانهایش دشواری دارد نیاز داشته باشید.
فراتر از معیارهایِ اولیهٔ این اختلال، ارائهدهنده میتواند بر علائمِ شما تمرکز کند و از غربالگریِ فردیسازیشدهای استفاده کند تا تعیین کند چه چیزی باعثِ آنهاست ــ آیا خودِ اختلال کمتوجهی/بیشفعالی است یا چیزِ دیگر.
ارزیابیِ اختلال کمتوجهی/بیشفعالی چه مدت طول میکشد؟
بسته به اینکه چه چیزهایی درگیر است (و سنِ فرزندتان، اگر دارید)، میتوانید انتظار داشته باشید «آزمونِ» این اختلال دستکم از یک تا سه ساعت طول بکشد. یک ارزیابیِ کامل معمولاً زمانِ بیشتری میبرد، زیرا ارائهدهنده باید اطلاعات را از منابعِ متعدد گردآوری کند. اگر ارائهدهندهٔ خدمات سلامت نیاز داشته باشد سایر وضعیتهای پزشکی را رد کند، آزمونهای بیشتر ممکن است روزها یا هفتهها طول بکشد.
چگونه برای غربالگریِ اختلال کمتوجهی/بیشفعالی آماده شوم؟
وقتی برای غربالگری مراجعه میکنید، فهرستِ همهٔ داروهایی را که شما (یا فرزندتان) در حالِ حاضر مصرف میکنید، بیاورید. آماده باشید به پرسشهایی دربارهٔ سابقهٔ سلامتِ خانوادگی، سابقهٔ سلامتِ شخصی، محیط، عملکردِ مدرسه یا کار و رفتار پاسخ دهید. ممکن است معاینهٔ جسمی وجود داشته باشد؛ بنابراین لباسِ راحت با حداقل زیورآلات بپوشید.
در طولِ غربالگریِ اختلال کمتوجهی/بیشفعالی چه انتظاری داشته باشم؟
مواردی که میتوانید در قرارِ ملاقات با ارائهدهندهٔ خدمات سلامت انتظار داشته باشید:
- پاسخدادن به پرسشها: انتظار داشته باشید دربارهٔ سابقهٔ سلامتِ خود یا فرزندتان، علائم و رفتار با ارائهدهنده گفتگو کنید.
- یک پرسشنامه: ممکن است لازم باشد یک یا چند پرسشنامه را پر کنید. ارائهدهنده ممکن است از دیگران ــ مانند خانواده، دوستان یا معلمان ــ نیز بخواهد پرسشنامهای را پر کنند.
- معاینهٔ جسمی: یک معاینهٔ جسمیِ عمومی میتواند به ردِ سایر وضعیتها کمک کند.
- مشاهدهٔ کودک: اگر غربالگری برای فرزندتان انجام میشود، ارائهدهندهٔ خدمات سلامت زمانی را با کودک شما میگذراند تا رفتارِ او را مشاهده کند.
بعد از آزمون چه انتظاری داشته باشم؟
اگر ارائهدهندهٔ شما آزمونهایِ دیگری درخواست نکند و تشخیصِ این اختلال را تأیید کند، ممکن است درمان ــ مانند دارو ــ را تجویز کند. آنها همچنین ممکن است بخواهند یک قرارِ پیگیری را برای چند هفتهٔ بعد برنامهریزی کنند تا دربارهٔ روندِ درمان گفتگو کنند.
در برخی موارد، ارائهدهنده ممکن است تعیین کند که شما یا فرزندتان این اختلال را ندارید و آزمونهایِ دیگری را توصیه کند. دستورهایِ ارائهدهندهٔ خود را برای برنامهریزیِ قرارهایِ پیگیریِ لازم دنبال کنید.
خطراتِ غربالگریِ اختلال کمتوجهی/بیشفعالی چیست؟
هیچ خطری با ارزیابیِ این اختلال همراه نیست. دربارهٔ هرگونه خطری که با آزمونهایِ دیگرِ لازم برای ردِ سایر وضعیتهای پزشکی ممکن است وجود داشته باشد، با ارائهدهندهٔ خود صحبت کنید.
آیا میتوانم آزمونِ غربالگریِ اختلال کمتوجهی/بیشفعالی را آنلاین انجام دهم؟
اگرچه پرسشنامههایِ آنلاین برای این اختلال وجود دارند، تنها ارائهدهندگانِ آموزشدیدهٔ خدماتِ سلامت میتوانند این اختلال را تشخیص داده یا درمان کنند. اگر فکر میکنید شما یا یکی از عزیزانتان علائمِ ناتوانکنندهٔ این اختلال را دارید، برای یک ارزیابی و تشخیصِ کامل به ارائهدهندهٔ خود مراجعه کنید.
نتایج و پیگیری
چه نوع نتایجی از یک غربالگریِ اختلال کمتوجهی/بیشفعالی دریافت میکنید؟
از آنجا که غربالگری شامل گامهایِ متعددی است، نتایج میتواند متغیر باشد. برای مثال، ممکن است مشخص شود که شما یا فرزندتان بهجای این اختلال، وضعیتِ دیگری ــ مانند اضطراب یا افسردگی ــ دارید.
اگر شما یا فرزندتان معیارهایِ تشخیصیِ تعیینشده توسطِ «انجمن روانپزشکی آمریکا» برای این اختلال را برآورده کنید، ارائهدهندهٔ شما ممکن است یکی از چهار نوعِ زیر را تشخیص دهد:
- نوعِ عمدتاً بیشفعال/تکانشی (Predominately hyperactive/impulsive type): کودکان یا بزرگسالان دستکم بهمدتِ شش ماه رفتارهایِ بیشفعال/تکانشی داشتهاند، اما علائمِ آنها بهعنوانِ «بیتوجهی» قابلِ تشخیص نیست.
- نوعِ عمدتاً بیتوجه (Predominately inattentive type): کودکان یا بزرگسالان دستکم بهمدتِ شش ماه در «بیتوجهی» مشکل داشتهاند، اما بهعنوانِ بیشفعال/تکانشی قابلِ تشخیص نیستند؛ این نوع پیشتر با نامِ «اختلالِ نقصِ توجه» شناخته میشد.
- نوعِ ترکیبی (بیتوجه و بیشفعال/تکانشی) (Combined type — inattentive and hyperactive/impulsive): افراد دستکم بهمدتِ شش ماه علائمی از هر دو نوع دارند. کودکانِ مبتلا به این اختلال معمولاً این نوع را دارند.
- سایرِ مشخصشده/مشخصنشدهٔ اختلال کمتوجهی/بیشفعالی (Other specified/unspecified ADHD): کودکان یا بزرگسالان در «بیتوجهی» مشکل دارند اما معیارهایِ لازم برای دریافتِ تشخیصِ کاملِ این اختلال را برآورده نمیکنند.
چه زمانی باید از نتایجِ غربالگریِ اختلال کمتوجهی/بیشفعالی آگاه شوم؟
زمانبندیِ نتایجِ غربالگری بستگی دارد به اینکه پیش از رسیدن به تشخیص، ارائهدهندهٔ خدمات سلامت چه تعداد آزمون، غربالگری یا قرارِ ملاقاتِ اضافی را توصیه میکند. از ارائهدهندهٔ خود بپرسید رسیدن به تشخیص چقدر طول میکشد.
References/منابع
- Centers for Disease Control and Prevention. ADHD Treatment Recommendations. Accessed 2/23/2023.
- Centers for Disease Control and Prevention. Symptoms and Diagnosis of ADHD. Accessed 2/23/2023.
- CHADD. Evaluating for Childhood ADHD. Accessed 2/23/2023.
- National Alliance on Mental Illness. Attention-Deficit Hyperactivity Disorder (ADHD). Accessed 2/23/2023.
- U.S. National Library of Medicine. ADHD Screening. Accessed 2/23/2023.
- MedlinePlus: Public health information platform provided by the National Library of Medicine (NLM) and is part of the National Institutes of Health (NIH).
این مطلب با سردبیری دکتر اکبر نیکپژوه، متخصص پزشکی پیشگیری و اجتماعی، استاد دانشگاه علوم پزشکی برای استفاده در وبسایت بیمارستان تهیه شده است.
لطفاً به یاد داشته باشید که پزشکی و سلامت همواره دانشی رو به کمال است. ضمن استفاده از مطالب علمی این بسته آموزشی، توصیههای سلامتی و درمانی ویژه خودتان را از پزشکان معالجتان دریافت کنید.
سلب مسئولیت: مطالب ارائهشده صرفاً جهت اطلاعرسانی و افزایش آگاهی عمومی تهیه شده و جایگزین توصیهها و دستورات پزشکی فردی نبوده و لازم است در هر مورد از دستورات پزشک معالج پیروی کرد و با پزشک معالج مشورت نمود.
تندرستی و سلامتی کامل شما آرزوی ماست.
