واحد پیگیری و آموزش بیمار: بیمار مبتلا به اختلالات روانپزشکی

پوستر آموزشی واحد پیگیری و آموزش بیمار:  بیمار مبتلا به اختلالات روانپزشکی

پادکست آموزش همگانی واحد پیگیری و آموزش بیمار: بیمار مبتلا به اختلالات روانپزشکی

فیلم آموزش همگانی واحد پیگیری و آموزش بیمار:بیمار مبتلا به اختلالات روانپزشکی

کتابچه دیجیتال واحد پیگیری و آموزش بیمار:بیمار مبتلا به اختلالات روانپزشکی

خلاصه

راهنمای بیمار: اختلالات روانپزشکی و پیگیری درمان

این متن آموزشی بر اساس دستورالعمل واحد آموزش و پیگیری بیمار – نسخه سوم وزارت بهداشت ایران و همسو با منابع معتبر جهانی تهیه شده است.

1) تعریف ساده و علمی بیماری

اختلالات روانپزشکی یعنی مشکلاتی که حالتِ روحی، فکر، ادراک (مثل دیدن/شنیدن چیزهایی که دیگران نمی‌بینند/نمی‌شنوند)، رفتار، خواب و کارکرد روزانه را درگیر می‌کند. این مشکلات می‌توانند موقت یا طولانی‌مدت باشند و شدتشان از خفیف تا شدید فرق می‌کند. خبر خوب این است که با درمان درست (دارو + روان‌درمانی + حمایت خانواده) در بسیاری از افراد قابل‌کنترل است.

2) علت‌ها و عوامل خطر (قابل‌کنترل و غیرقابل‌کنترل)

غیرقابل‌کنترل (یا کم‌قابل‌کنترل):

• زمینه ژنتیکی/خانوادگی
• بعضی بیماری‌های جسمی یا تغییرات هورمونی (با نظر پزشک بررسی می‌شود)
• تجربه‌های سخت زندگی (به‌خصوص در گذشته)

قابل‌کنترل (یا قابل بهبود):

• قطع خودسرانه دارو یا مصرف نامنظم
• مصرف الکل، مواد، یا داروهای محرک/مسکن به‌صورت خودسرانه
• کم‌خوابی و به‌هم‌ریختگی ساعت خواب
• استرس شدید و حل‌نشده
• انزوا و قطع ارتباط با خانواده/تیم درمان
• بی‌توجهی به بیماری‌های جسمی همراه (مثل دیابت یا فشارخون)

3) علائم شایع بیماری

علائم در افراد مختلف فرق می‌کند، اما ممکن است این‌ها دیده شود:

• غمگینی طولانی، بی‌انرژی بودن، ناامیدی
• اضطراب، دلشوره، حملات پانیک (ترس ناگهانی شدید)
• بی‌خوابی یا خواب خیلی زیاد
• تغییر اشتها و وزن
• بی‌قراری، پرخاشگری، تحریک‌پذیری
• افت تمرکز و حافظه، کندی یا آشفتگی فکر
• وسواس (فکر/عمل تکراری که کنترلش سخت است)
• توهم (شنیدن/دیدن چیزهایی که دیگران ندارند)
• هذیان (باورهای نادرستِ محکم، مثل بدگمانی شدید)
• افت عملکرد در کار، درس، روابط
• رفتارهای پرخطر یا تصمیم‌های عجولانه (مثلاً خرج‌کردن بی‌حساب)
• اختلالات خواب و خوردن
• گاهی دردهای جسمی بدون علت واضح (با نظر پزشک بررسی می‌شود)

4) علائم هشدار (Red Flags)

🔴 قرمز = «اورژانسی است» (نیازمند مراجعه فوری/اورژانس)

🟡 زرد = «نیاز به تماس سریع دارد» (مراجعه طی ۲۴–۴۸ ساعت)

🟢 سبز = «فعلاً پایدار است» (پیگیری معمولی)

5) روش‌های تشخیص و آزمایش‌های لازم

تشخیص معمولاً با مصاحبه بالینی انجام می‌شود و ممکن است شامل این‌ها باشد:

• گفت‌وگو درباره علائم، زمان شروع، شدت، عوامل تشدیدکننده، خواب و کارکرد روزانه
• بررسی سابقه خانوادگی و مصرف دارو/مواد
• بررسی وضعیت روانی: تفکر، خلق، ادراک، تمرکز، حافظه، قضاوت، بینش
• گاهی آزمایش‌های جسمی/خون برای رد یا کنترل بیماری‌های همراه (مثل تیروئید، کم‌خونی و…)
• در برخی داروها ممکن است آزمایش‌های دوره‌ای لازم شود (مثلاً CBC (آزمایش خون) یا سطح خونی دارو طبق دستور پزشک)

6) اصول درمان (دارویی + غیردارویی + توانبخشی)

درمان ترکیبی معمولاً بهترین نتیجه را می‌دهد:

الف) درمان دارویی (طبق نسخه پزشک):

• داروها کمک می‌کنند علائم مثل اضطراب، افسردگی، بی‌خوابی، توهم/هذیان، نوسان خلق و بی‌قراری کنترل شود.

ب) روان‌درمانی (گفت‌وگو درمانی):

• مثل درمان شناختی‌رفتاری (یادگیری مهارت‌های کنترل فکر و رفتار)، آموزش مهارت‌های مقابله با استرس و…

ج) خانواده‌درمانی و آموزش خانواده:

• خانواده یاد می‌گیرد چطور از بیمار حمایت کند و علائم هشدار را بشناسد.

د) توانبخشی و حمایت اجتماعی:

• کمک به برگشت تدریجی به کار/درس، مهارت‌های زندگی، ارتباط اجتماعی.

هـ) روش‌های تخصصی در موارد لازم (با نظر روانپزشک):

• مثل درمان‌های بیمارستانی/روزانه یا در بعضی شرایط خاص روش‌های پیشرفته‌تر.

7) آموزش کامل داروها: نقش، نحوه مصرف، عوارض مهم، هشدارها، فراموشی دارو

نقش داروها (به زبان ساده):

• داروی آرام‌کننده/ضد اضطراب: برای کاهش دلشوره و بی‌قراری (معمولاً کوتاه‌مدت و با احتیاط)
• داروی ضدافسردگی: برای غمگینی طولانی، بی‌انرژی بودن، اضطراب همراه
• داروی ضدروان‌پریشی: برای توهم، هذیان، بدگمانی شدید، آشفتگی فکر
• داروی تثبیت‌کننده خلق: برای نوسان شدید خلق (بالا و پایین شدن) و پیشگیری از عود
• داروی خواب‌آور/تنظیم خواب: فقط اگر پزشک لازم بداند

نحوه مصرف درست:

• دارو را هر روز در ساعت ثابت مصرف کنید.
• اگر چند دارو دارید، از جعبه دارو یا جدول ساده استفاده کنید.
• بدون اجازه پزشک دوز را کم/زیاد نکنید.

عوارض مهمی که باید جدی بگیرید:

• خواب‌آلودگی شدید، گیجی شدید، افتادن، بی‌حالی غیرعادی
• لرزش شدید، سفتی عضلات، بی‌قراری غیرقابل‌تحمل
• تپش قلب شدید، غش، ضعف شدید
• واکنش آلرژیک (کهیر گسترده، تورم لب/صورت، تنگی نفس) → اورژانس

هشدارها:

• قطع ناگهانی دارو می‌تواند علائم را شدیدتر کند.
• در صورت عوارض، معمولاً خودسرانه دارو را قطع نکنید و سریع با تیم درمان تماس بگیرید؛ اما اگر علائم خطرِ شدید (مثل تنگی نفس/تورم شدید/بیهوشی) دارید، اورژانس.

اگر یک نوبت دارو را فراموش کردید:

• اگر خیلی از زمان نوبت نگذشته، همان موقع مصرف کنید.
• اگر نزدیک نوبت بعدی است، از نوبت فراموش‌شده بگذرید و طبق برنامه ادامه دهید.
• دوز را دو برابر نکنید.
  (اگر داروی خاصی دارید که قانونش فرق می‌کند، پزشک/داروساز به شما می‌گوید.)

8) خودمراقبتی در منزل (Self-care)

• یک نفر از خانواده/مراقب، برنامه دارو و علائم را پیگیری کند.
• خواب، غذا، فعالیت و ارتباط روزانه را ثابت و منظم نگه دارید.
• علائم را در یک دفترچه کوتاه بنویسید: خواب، خلق، اضطراب، مصرف دارو، اتفاقات مهم.
• از تنهایی طولانی‌مدت پرهیز کنید؛ هر روز حداقل یک تماس/گفت‌وگو داشته باشید.
• اگر دیابت/فشارخون/بیماری قلبی یا ریوی دارید، کنترل آن‌ها را جدی بگیرید.

9) سبک زندگی مناسب بیماری

• خواب منظم (ساعت خواب و بیداری ثابت)
• برنامه روزانه ساده: کارهای سبک، قدم‌زدن، کارهای خانه، تفریح سالم
• کاهش استرس: نفس عمیق، آرام‌سازی عضلات، موسیقی آرام، نوشتن احساسات
• دوری از موقعیت‌های محرک (بحث‌های تنش‌زا، شب‌بیداری، محیط‌های پرتنش)

10) تغذیه مناسب

• 3 وعده اصلی سبک + میان‌وعده سالم (اگر پزشک محدودیت نداده)
• آب کافی، کاهش نوشیدنی‌های انرژی‌زا/کافئین زیاد (خصوصاً اگر بی‌خوابی دارید)
• میوه، سبزی، پروتئین کافی
• اگر وزن بالا/پایین می‌رود یا اشتها شدیداً تغییر کرده، به تیم درمان بگویید.

11) احتیاط‌ها و کارهایی که نباید انجام شود

• دارو را خودسرانه قطع نکنید یا دوز را تغییر ندهید.
• الکل/مواد مصرف نکنید؛ خطر بدتر شدن علائم و تداخل دارویی دارد.
• اگر خواب‌آلود هستید، رانندگی و کار با دستگاه خطرناک انجام ندهید.
• تصمیم‌های بزرگ (تغییر شغل، ازدواج، سفر طولانی، بارداری) را بدون مشورت پزشک انجام ندهید.
• اگر سابقه رفتارهای پرخطر دارید، پول نقد/کارت بانکی را با مدیریت خانواده کنترل کنید تا از آسیب مالی جلوگیری شود.

12) وسایل پزشکی خانگی و نحوه استفاده (در صورت نیاز)

اگر بیماری جسمی همراه دارید یا پزشک گفته است:

• فشارسنج: اندازه‌گیری طبق برنامه، ثبت عددها
• دستگاه قند خون (در دیابت): اندازه‌گیری طبق برنامه و ثبت
• دفترچه پایش علائم (خیلی ساده): خواب، خلق، مصرف دارو، علائم هشدار
  (در صورت داشتن درد یا مشکلات حرکتی، وسایل کمکی مثل عصا/واکر/ویلچر طبق نیاز استفاده شود.)

13) زمان‌های مراجعه و پیگیری طبق استاندارد واحد آموزش و پیگیری

پیگیری دقیق شما را تیم درمان تعیین می‌کند، اما طبق چارچوب پیگیری:

• نوبت اول پیگیری می‌تواند از چند روز بعد از ترخیص شروع شود (طبق برنامه بیمارستان/پزشک).
• ناحیه سبز (پایدار): معمولاً پیگیری ماهانه
• ناحیه زرد (هشدار): معمولاً پیگیری هفتگی
• ناحیه قرمز (اورژانسی): نیاز به پیگیری روزانه و/یا بستری طبق نظر پزشک
  همیشه یک شماره تماس برای پرسش‌ها و گزارش علائم داشته باشید (واحد آموزش و پیگیری/مرکز درمانی/پزشک).

14) پرسش‌های رایج بیماران (FAQ)

۱) آیا این بیماری تقصیر من است؟
خیر. اختلالات روانپزشکی مثل خیلی از بیماری‌ها عوامل مختلف دارد. مهم این است که درمان را جدی بگیرید.

۲) اگر بهتر شدم، می‌توانم دارو را قطع کنم؟
نه خودسرانه. قطع ناگهانی می‌تواند علائم را برگرداند. کاهش/قطع فقط با نظر پزشک.

۳) اگر دارو خواب‌آور است چه کنم؟
با پزشک صحبت کنید. گاهی تنظیم ساعت مصرف یا تغییر دوز/دارو کمک می‌کند.

۴) اگر خانواده حرفم را باور نمی‌کنند؟
بهتر است یک جلسه با حضور خانواده و درمانگر/پزشک تنظیم شود تا آموزش درست داده شود.

۵) آیا روان‌درمانی لازم است؟
برای بسیاری از افراد، کنار دارو کمک زیادی می‌کند؛ مهارت‌های کنترل استرس و فکر را یاد می‌دهد.

15) خلاصه طلایی ۳۰ ثانیه‌ای

۳ نکته مهم مراقبت:

1. دارو را منظم و طبق نسخه مصرف کن.
2. خواب را منظم نگه دار (شب‌بیداری ممنوع).
3. علائم را زود گزارش کن؛ دیر نکن.

۳ علامت خطر:

1. فکر/قصد آسیب به خود یا دیگران
2. بی‌قراری شدید یا پرخاشگری کنترل‌ناپذیر
3. گیجی شدید، کاهش هوشیاری، توهم/هذیان شدید

۳ توصیه سبک زندگی:

1. دوری از مواد و الکل
2. برنامه روزانه ساده + فعالیت سبک
3. ارتباط روزانه با خانواده/حامی

16) اگر الان این علائم را دارید چه کنید؟ (باکس ۶ خطی)

1. اگر فکر خودکشی/آسیب به دیگران دارید: تنها نمانید.
2. همین الان به خانواده/مراقب بگویید کنار شما بماند.
3. هر وسیله خطرناک را از دسترس دور کنید.
4. فوراً با اورژانس ۱۱۵ تماس بگیرید یا به اورژانس بیمارستان بروید.
5. تا رسیدن کمک، دارو/مواد جدید خودسرانه مصرف نکنید.
6. اگر علائم خفیف‌تر است، امروز با پزشک/واحد پیگیری تماس بگیرید و وقت فوری بگیرید.

References/منابع

1. وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی. معاونت پرستاری. دستورالعمل اجرایی واحد آموزش و پیگیری بیمار. نسخه سوم. دفتر ارتقای سلامت و خدمات پرستاری؛ تابستان ۱۴۰۳
2. World Health Organization. Mental disorders. Geneva: WHO; updated 2025 Sep 30 [cited 2025 Dec 14].
3. Mayo Clinic. Mental illness: Symptoms and causes. Rochester (MN): Mayo Foundation for Medical Education and Research; 2022 Dec 13 [cited 2025 Dec 14].
4. Mayo Clinic. Mental illness: Diagnosis and treatment. Rochester (MN): Mayo Foundation for Medical Education and Research; 2022 Dec 13 [cited 2025 Dec 14].
5. Cleveland Clinic. Mood stabilizers: What they are and how they work. Cleveland (OH): Cleveland Clinic; 2024 Jun 18 [cited 2025 Dec 14].
6. National Health Service (NHS). Psychosis: Symptoms. London: NHS; published circa 2020–2021 [cited 2025 Dec 14].
7. Young AH, Hammond JM. Lithium in mood disorders: Increasing evidence base, declining use? Br Med J. 2000;321:1-4. (Treatment of bipolar affective disorder).
8. MedlinePlus: Public health information platform provided by the National Library of Medicine (NLM) and is part of the National Institutes of Health (NIH).

این مطلب با سردبیری دکتر اکبر نیک‌پژوه، متخصص پزشکی پیشگیری و اجتماعی، استاد دانشگاه علوم پزشکی برای استفاده در وب‌سایت بیمارستان تهیه شده است.

لطفاً به یاد داشته باشید که پزشکی و سلامت همواره دانشی رو به کمال است. ضمن استفاده از مطالب علمی این بسته آموزشی، توصیه‌های سلامتی و درمانی ویژه خودتان را از پزشکان معالجتان دریافت کنید.

سلب مسئولیت: مطالب ارائه‌شده صرفاً جهت اطلاع‌رسانی و افزایش آگاهی عمومی تهیه شده و جایگزین توصیه‌ها و دستورات پزشکی فردی نبوده و لازم است در هر مورد از دستورات پزشک معالج پیروی کرد و با پزشک معالج مشورت نمود.

تندرستی و سلامتی کامل شما آرزوی ماست.